بیماری سلیاک (Celiac Disease) که گاهی اوقات آنتروپاتی حساس به گلوتن نیز نامیده میشود، یک اختلال خودایمنی مزمن است که سیستم گوارش فرد را تحت تأثیر قرار میدهد. این بیماری در افرادی که از نظر ژنتیکی مستعد هستند، در اثر مصرف پروتئینی به نام گلوتن که در گندم، جو، و چاودار یافت میشود، فعال میگردد. سلیاک صرفاً یک حساسیت غذایی یا آلرژی نیست؛ بلکه یک واکنش پیچیده ایمنی است که میتواند به مرور زمان به روده کوچک آسیب جدی وارد کند. این آسیب، توانایی بدن در جذب مواد مغذی حیاتی را مختل ساخته و منجر به طیف وسیعی از مشکلات سلامتی میشود. درک ماهیت سلیاک و مدیریت صحیح آن برای مبتلایان امری ضروری و حیاتی است.
شیوع بیماری سلیاک در سطح جهانی حدود یک درصد از جمعیت تخمین زده میشود، اگرچه بسیاری از موارد هنوز تشخیص داده نشده یا با بیماریهای دیگر اشتباه گرفته میشوند. این بیماری میتواند در هر سنی، از دوران کودکی تا بزرگسالی، آشکار شود و هر فردی با سابقه خانوادگی ابتلا به سلیاک یا سایر بیماریهای خودایمنی، در معرض خطر بالاتری قرار دارد.
مکانیسم بیماریزایی و تأثیر گلوتن
گلوتن یک پروتئین ذخیرهسازی است که از دو بخش اصلی گلیادین و گلوتنین تشکیل شده است. بخش گلیادین عامل اصلی تحریککننده پاسخ ایمنی در بیماران سلیاکی محسوب میشود. زمانی که فرد مبتلا به سلیاک، گلوتن مصرف میکند، بدن آن را به عنوان یک مهاجم خارجی شناسایی کرده و یک واکنش التهابی گسترده را در روده کوچک آغاز میکند.
هدف این حمله ایمنی، پرزهای روده کوچک (Villi) هستند. پرزها ساختارهای کوچک و انگشتمانندی هستند که سطح جذب روده را به شدت افزایش میدهند. در سلیاک، این پرزها در اثر التهاب مزمن و خودایمنی آسیب دیده و صاف میشوند، وضعیتی که به آن آتروفی پرز (Villous Atrophy) گفته میشود. از بین رفتن یا صاف شدن پرزها به معنای کاهش چشمگیر سطح جذب است. نتیجه مستقیم این فرآیند، سوء جذب مواد مغذی شامل چربیها، پروتئینها، کربوهیدراتها، ویتامینها (به ویژه ویتامینهای محلول در چربی مانند D، E، A، K) و مواد معدنی (به ویژه آهن و کلسیم) است. این سوء جذب است که زمینه را برای بروز طیف گستردهای از علائم گوارشی و غیر گوارشی فراهم میآورد.
علائم بالینی بیماری سلیاک
علائم سلیاک بسیار متنوع هستند و از فردی به فرد دیگر تفاوت دارند، به همین دلیل به آن «بیماری هزار چهره» نیز میگویند. علائم معمولاً به دو دسته اصلی گوارشی و غیر گوارشی تقسیم میشوند:
علائم گوارشی کلاسیک: این علائم اغلب در کودکان و در فرم کلاسیک بیماری شایعتر هستند و مستقیماً با سوء جذب در ارتباطند. اینها شامل اسهال مزمن، که اغلب چرب، حجیم، بدبو و روشن است (استئاتوره)، نفخ و اتساع شدید شکم، درد مزمن شکمی، تهوع و استفراغ، و در برخی موارد یبوست مزمن هستند. عدم رشد کافی و کاهش وزن ناگهانی نیز از دیگر نشانههای بارز در کودکان است.
علائم غیر گوارشی: در بزرگسالان، بیماری اغلب با علائم غیر گوارشی یا تظاهرات غیرکلاسیک بروز میکند که تشخیص را دشوارتر میسازد. رایجترین این علائم عبارتند از:
کمخونی فقر آهن: شایعترین تظاهر غیر گوارشی است که به دلیل سوء جذب آهن ایجاد میشود و به درمان با مکمل آهن پاسخ نمیدهد.
خستگی مزمن: احساس خستگی و ضعف مداوم که ناشی از سوء تغذیه و کمخونی است.
مشکلات استخوانی: کاهش تراکم استخوان (استئوپنی و پوکی استخوان) یا نرمی استخوان (استئومالاسی) به دلیل سوء جذب ویتامین D و کلسیم.
درماتیت هرپتیفرمیس (Dermatitis Herpetiformis): یک بثورات پوستی خارشدار و تاولزا است که معمولاً در آرنجها، زانوها و باسن ظاهر میشود و نشانهای مستقیم از سلیاک است.
مشکلات دهانی: نقص در مینای دندان (لکههای رنگی یا حفرههای کوچک) و زخمهای مکرر آفتی دهان.
علائم عصبی: سردرد، میگرن، اختلالات تعادلی (آتاکسی)، و نوروپاتی محیطی (بیحسی و سوزن سوزن شدن دستها و پاها).
ناباروری و سقطهای مکرر: سلیاک تشخیص داده نشده میتواند بر سلامت باروری تأثیر بگذارد.
اختلالات خلقی: افسردگی، اضطراب و تحریکپذیری.
همچنین، برخی افراد مبتلا به سلیاک، به ویژه بزرگسالان، ممکن است هیچ علامت آشکاری نداشته باشند؛ این حالت به عنوان سلیاک خاموش یا بدون علامت شناخته میشود. با این حال، آسیب پرزهای روده در بدن آنها همچنان رخ میدهد.
روشهای تشخیص بیماری سلیاک
تشخیص سلیاک فرآیندی دو مرحلهای است که شامل غربالگری اولیه از طریق آزمایش خون و تأیید نهایی توسط آندوسکوپی است.
آزمایشهای خون سرولوژی: این آزمایشها به دنبال آنتیبادیهای خاصی در خون هستند که سیستم ایمنی در پاسخ به گلوتن تولید میکند. مهمترین آنتیبادیها شامل آنتیبادی ترانس گلوتامیناز بافتی (tTG-IgA) و آنتیبادیهای اندومیزیال (EMA) هستند. نکته حیاتی این است که فرد باید در زمان انجام این آزمایشها همچنان در حال مصرف رژیم غذایی حاوی گلوتن باشد (چالش گلوتن)، زیرا در صورت حذف گلوتن، آنتیبادیها کاهش یافته و نتیجه ممکن است به دروغ منفی شود.
آندوسکوپی و بیوپسی: در صورتی که نتایج آزمایش خون مثبت باشند، پزشک متخصص گوارش برای تأیید تشخیص، آندوسکوپی فوقانی را توصیه میکند. در این روش، پزشک نمونههای بافتی کوچکی (بیوپسی) از روده کوچک برمیدارد. بررسی این نمونهها در زیر میکروسکوپ، میزان آسیب پرزهای روده را تأیید میکند و «استاندارد طلایی» برای تشخیص سلیاک محسوب میشود.
آزمایشهای ژنتیک: آزمایش ژنهای HLA-DQ2 و HLA-DQ8 میتواند برای رد کردن بیماری سلیاک مفید باشد. اگر فردی هیچ یک از این ژنها را نداشته باشد، تقریباً به طور قطع به سلیاک مبتلا نخواهد شد. با این حال، داشتن این ژنها به تنهایی به معنای ابتلا نیست، زیرا تعداد زیادی از افراد در جمعیت عمومی این ژنها را حمل میکنند.
درمان و مدیریت بیماری سلیاک
تنها راه درمان شناخته شده و مؤثر برای بیماری سلیاک، پیروی از یک رژیم غذایی سخت و مادامالعمر بدون گلوتن (Gluten-Free Diet – GFD) است. هیچ دارویی برای درمان سلیاک وجود ندارد. حذف کامل گلوتن به سیستم ایمنی بدن اجازه میدهد تا از حمله به روده کوچک دست بردارد و پرزهای آسیبدیده به تدریج شروع به ترمیم کنند.
رژیم بدون گلوتن به معنای اجتناب از هرگونه غذا، نوشیدنی یا محصولی است که حاوی گندم، جو، و چاودار باشد. خوشبختانه، بسیاری از مواد غذایی به طور طبیعی فاقد گلوتن هستند، از جمله میوهها، سبزیجات، گوشت، مرغ، ماهی، تخم مرغ، حبوبات و اکثر محصولات لبنی. همچنین، غلاتی مانند برنج، ذرت، سیبزمینی، کینوا، و ارزن جایگزینهای ایمن و مناسبی هستند.
مدیریت رژیم غذایی: رعایت رژیم بدون گلوتن نیازمند توجه و آگاهی بالایی است. بیماران باید به طور دقیق برچسب مواد غذایی را مطالعه کنند و از آلودگی متقاطع (Cross-Contamination) در هنگام تهیه غذا در خانه یا بیرون از خانه اجتناب ورزند. مصرف حتی مقادیر بسیار کم گلوتن میتواند پاسخ التهابی را فعال کرده و به آسیب روده ادامه دهد، حتی اگر بیمار هیچ علامت گوارشی را تجربه نکند.
نقش متخصص تغذیه: مشاوره با یک متخصص تغذیه که در زمینه سلیاک و رژیم بدون گلوتن تخصص دارد، برای شروع و حفظ یک رژیم غذایی سالم و بالانسشده حیاتی است. متخصص تغذیه میتواند به بیمار کمک کند تا مطمئن شود مواد مغذی کافی را دریافت میکند و گلوتنهای پنهان در غذاها و محصولات را شناسایی کند.
عوارض طولانی مدت و بیماری سلیاک مقاوم
در صورت تشخیص دیرهنگام یا عدم رعایت دقیق رژیم غذایی، بیماری سلیاک میتواند عوارض جدی و گاه خطرناکی را در پی داشته باشد:
سوء تغذیه: این اصلیترین عارضه است که میتواند منجر به مشکلات متعددی از جمله کمخونی، کاهش انرژی، و ضعف سیستم ایمنی شود.
سایر بیماریهای خودایمنی: افراد مبتلا به سلیاک در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به سایر بیماریهای خودایمنی مانند دیابت نوع ۱، بیماریهای تیروئید و سندرم شوگرن هستند.
عوارض گوارشی نادر: در موارد بسیار نادر، آسیب مزمن و شدید روده میتواند به نوعی لنفوم نادر روده یا سلیاک مقاوم (Refractory Celiac Disease – RCD) منجر شود. سلیاک مقاوم به وضعیتی گفته میشود که علائم و آسیب روده علیرغم پیروی دقیق و طولانیمدت از رژیم غذایی بدون گلوتن ادامه مییابد. در این موارد، ممکن است درمانهای دارویی مانند استروئیدها برای کنترل التهاب تجویز شوند.
در نهایت، بیماری سلیاک یک چالش مادامالعمر است، اما با تشخیص به موقع و رعایت دقیق رژیم غذایی بدون گلوتن، روده کوچک فرصت التیام یافته و فرد میتواند زندگی سالم و با کیفیتی داشته باشد.
بدون نظر