روزیاتو، امروز شما را به قزوین می برد تا با یکی از باشکوه ترین فضا های معماری و کسب و کار این سرزمین آشنا شوید. قزوین را خیلی ها، حتی کسانی که در تهران هستند و با ۱ ساعت و اندی رانندگی می توانند به این خطه برسند، نمی شناسند.
این شهر، از نظر تعداد جاذبه های تاریخی، در فهرست ۵ شهر برتر گردشگری ایران قرار دارد و بخشی از تاریخ پرشکوه تمدن سرزمین مان را می توان در این نقطه از نزدیک مشاهده کرد. بنابراین، گردشگری در پاییز می تواند یک آخر هفته را به قزوین اختصاص دهد که هم فال و هم تماشا است.
معماری ایرانی نه تنها در خانه ها و عمارت های سلطنتی، بلکه در اماکن عمومی نظیر آب انبار ها، مساجد، مدارس و حتی بازار های ایران قابل مشاهده است. در ایران، گردشگری در بازار های این اقلیم، یکی از موضوعات گردشگری حرفه ای ها را تشکیل می دهد و به همین خاطر، سالانه میلیون ها گردشگر داخلی و خارجی، به قصد دیدار و خرید از بازار های زیبای ایران، سفر به مقصد های مختلف را در دستور کار قرار می دهند.
بازارهای ایران، معماری با شکوه ایرانی اسلامی دارند. از بازار تبریز و کاشان گرفته تا بازار قزوین و اصفهان، همه و همه بخشی از تاریخ این سرزمین را بازگو می کنند. طراحی خاص بازارهای ایرانی هم چون باغ های ایران، ریشه در نگرش و جهان بینی طراحان زبر دست این مرز و بوم دارند که سبک خاصی از مراکز خرید و فروش را از دیر باز تا کنون، به نمایش درآورده اند.
نمایی از بازار تاریخی تبریز که اشتراکات معماری بسیاری با بازار قزوین دارد.
درباره بازار های ایران، مقالات، کتاب ها و مستند های بسیاری ساخته شده و برای ایران شناسان و ایران دوستان، موضوع جذابیست که هم ریشه در فرهنگ و تمدن ایران دارد هم در مقولات معماری و طراحی و بافت شناسی، اهمیت زیادی را شامل می شود.
عکسی قدیمی از بازار تاریخی قزوین
بازار قزوین با تاریخ ۱ هزار ساله خود، ۱۴ هکتار مساحت دارد و از سه ورودی اصلی تشکیل شده، ضمن اینکه تکمیل اساسی آن در عصر صفوی انجام شد. در کتاب سیر تاریخی بنا های شهر قزوین که توسط محمد دبیر سیاقی نگاشته شد، از این بازار به عنوان محفل فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مهم قزوین در طول اعصار گوناگون یاد گشته است.
تصویر یکی از حجره های بازاز تاریخی قزوین که به فروش محصولات ترکمن می پردازد
بازاز قزوین در ۵ دی ماه ۱۳۵۶ با شماره ۱۰۲۱، به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. وقتی شاه طهماسب، قزوین را پایتخت حکومت خود کرد، توسعه این شهر و هم چنین بازار قزوین ادامه یافت. دوران طلایی بازار مورد بحث را به زمانه ی مرتبط به قاجار ها نسبت می دهند که تا آغاز جنگ جهانی اول در دهه سوم قرن بیستم ادامه یافت. علت شهرت نیز، تجارت های بین المللی ایران با روسیه و برخی از کشورهای قاره سبز بود که قزوین را قطب اقتصادی منطقه کرده بود.
بازار یعنی چی؟
تصویری زیبا از معماری بازار قم- بزرگ ترین سقف ضربی ایران
بازار، کلمه ای پارسی بوده و ریشه در زبان پهلوی بهاچار به معنی مکان تعیین قیمت ها است. همواره بازار در ایران به جایی اطلاق می شد که خریداران و فروشنده گان و عرضه کننده گان کالا و خدمات، به آن جا مراجعه کرده و بستر کسب و کار خود را در آن فضا هدایت می کردند. بازار های ایران بر اساس یافته های تاریخی، از دوران ساسانیان در شهر های بزرگ کشور رونق داشته و اساس شکل گیری آن، به هزاران سال پیش باز می گردد.
بازار ها در کشورمان، فقط مکانی برای خرید و فروش کالا و خدمات نبوده اند، بلکه نقش زیادی در شکل گیری نهادهای اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی در ایران زمین داشته و این خصوصیت هم چنان نیز در بازار های قدیمی کشور مشاهده می شود. جایی که بزرگان و پیران، به تبادل نظر و اطلاعات پرداخته و برخی از اتفاقات تاریخ معاصر کشور نیز با خواست گاه هایی از بازار های ایران، شکل گرفته.
معمولا هسته ابتدایی بازارهای قدیمی ایران، در حول و حوش دروازه یا اصطلاحا ورودی یا مدخل شهر ها شکل می گرفت و در امتداد مسیر های اصلی که تردد در آن جریان داشت، توسعه می یافت. بنابراین، از نظر مکان شناسی، باید اظهار داشت که بازار ها در اکثر نقاط کشور، در جاهایی ساخته شد که در روزگار خود، با ترافیکی از افراد ورودی و خروجی مواجه بود.
وقتی وارد بازار های ایران می شوید که اکثرا مسقف و با معماری جذابی همراه شده است، اولین چیزی که نظر شما را به خود جلب می کند، معماری سقف و گنبد است که در شکل زیر نیز مشاهده می کنید.
بازار ها، دارای راسته های اصلی و فرعی و دالان ها و چهار سو ها و میدان ها و جلو خانه بوده اند که در ادامه درباره برخی از آن ها، تصاویری مشاهده خواهیم کرد.
بازارشناسی در ایران نشان می دهد که بر خلاف بسیاری از مکان های خرید و فروش در دنیا که غیر خطی هستند، بازار ها در ایران اغلب به صورت خطی طراحی و ساخته شده اند. در این معماری خطی، حجره ها قرار می گرفتند که حجره هایی که در راسته اصلی بازار بودند، اهمیت بیش تری به نسبت دیگر حجره ها به خود اختصاص می دادند.
برای همین، حجره های واقع شده در راسته اصلی هر بازار، معمولا از اصناف و مغازه های معتبر و شناخته شده و قدیمی تشکیل شده است و مواردی که در راسته های فرعی قرار می گرفت، در درجه بعدی اهمیت قرار داشتند. همان طور که در بازار قدیمی تهران مشاهده می کنید. هر راسته در بازار، معمولا اختصاص به معرفی یک صنف خاص دارد. مثل صنف صحافان و زرگرها و کفاشان و خیاطان و امثالهم.
یعنی معمولا وقتی شما وارد یک راسته بازار می شوید، کمتر مشاهده می گردد که کفاشان و صحافان و زرگرها مانند سبک بازار های جدید و مدرن در کنار همدیگر باشند.
تزییات تیمچه امین الدوله که در یکی از بازارهای قدیمی ایران قرار دارد
ارتباط بین راسته های بازار توسط دالان ها صورت می گرفت. نگاه دالان به سبک زندگی ایرانیان باستان سبب شده تا آن ها از این شیوه در طراحی و ساخت پناهگاه نیز استفاده کنند که بخشی از شیوه های پدافند غیر عامل دوران قدیم بود. برای آشنایی با معماری دالان ها در ایران، می توانید به شهر زیر زمینی نوش آباد مراجعه کنید.
در بازار ها، تیمچه و قیصریه نیز از فضاهای معماری بازار به شمار می آیند. بعضا در کنار بازارها، کاروانسراها را مشاهده می کنیم که به عنوان شاخص ترین فضای معماری بازار، کارکردی همانند مجتمع های تجاری مدرن عصر امروز دارند.
استقرار مسافران در این مکان ها که برای قرار دادن افراد و حیوانات بود، به صورت موقتی انجام می شد و کاروانسرها معمولا به صورت مربع بوده و یک حیاط مرکزی در آن قرار می گرفت و در چهار سمتش، حجره هایی ساخته می شد که در تصویر زیر مشاهده می کنید.
از ۲ کلمه به نام تیمچه و قیصریه یاد کردیم. تیمچه به معنی کاروانسرای کوچک بوده و در واقع به سرای کوچک سرپوشیده اطلاق می شود که فرصت برای عرضه راحت پارچه و فرش های گوناگون را برای خریداران و فروشندگان فراهم می کند. در قیصریه یا بازار شاهی نیز، جایی برای فروش کالاهای لوکس است که مخاطبان خاص خود را داشت.
گشتی در بازار قزوین
با مقدمه ای که درباره معماری و ساختار بازار های ایرانی گفتیم، بد نیست که یکی از بازار های قدیمی ایران که شکوه معماری کشورمان در آن مشاهده می شود را بررسی کنیم. بازار قزوین، یکی از مقصد های گردشگری قابل ملاحظه این استان تاریخی کشور است که از سراها و تیمچه های گوناگونی تشکیل شده.
هر شهر ایران، بازار خاص خود را دارد که معمولا یک صنف در آن شهرت زیادی را برای خود برهم زده. مثل فروش فروشان بازار تبریز یا پارچه فروشان بازار وکیل شیراز و در بازار قزوین نیز، صنایع دستی و سوغات، جایگاه خاصی دارند.
تصویری ورودی سرای نگار السطنه و سرای قیصریه بازاز تاریخی قزوین
دوران صفویه، دورانی بود که پادشاهان آن ایام، به هنر سنتی و مدرن ایران و جهان علاقه داشته و زمینه و بستر خوبی برای فعالیت های گسترده هنرمندان اصفهانی و ایرانی در سراسر کشور فراهم شد. نقاشی های زیبا و معماری های جذابی که هم اکنون در نصف جهان مشاهده می کنیم، ریشه در هنر دوستی زعمای آن دوران دارد.
بازار قزوین نیز، از جمله بازار های ایران است که در عصر صفویه طراحی و ساخته شد. البته بخش هایی از بازار بعدها در دوران قاجاریه تکمیل شد. در گذشته، این بازار از مراکز فرهنگی و اجتماعی مختلفی که پاتوق بسیاری از پر نفوذ های شهر بود، تشکیل می شد و مدارس مذهبی و مساجد و فضاهای خدماتی هم چون گرمابه و آب انبار در نزدیک آن قرار داشت.
تصویری زیبا از سرای قیصریه
بازارهای ایران، هم چون بازار قزوین، محل گذر پهلوانان و لوطی های آن دوران بود که گذر روزانه آنها، همواره با استقبال بازاری ها و مردم شهر رو به رو می شد. در سریال پهلوانان هرگز نمی میرند، گذر پهلوانان در لوکیشن هایی از بازار های ایران را مشاهده می کنیم.
طبق نظر معماران، یکی از ویژگی های برجسته بازار قزوین را می توان در ترکیب معماری آن با بهره گیری از ترکیب طرح های شطرنجی و مفصل های معماری با ورودی های مختلف دانست که فضای باشکوهی از معماری زیبای ایرانی را جلوه گر می کند.
تصویر سازی قیصریه قزوین
همان طور که در بالا درباره قیصریه گفتیم، در قزوین نیز چنین مکانی در قدیم وجود داشت که به قیصریه قزوین اطلاق می شد. طاق های آجری و ارتفاع خیلی زیاد، بخشی از بازار قزوین را تشکیل می دهد که محفلی برای صنعت گران به شمار می آمد. در بازار قزوین، فضاهای مختلفی قرار دارد که هر یک با نام خاصی شناخته می شود:
مسجد النبی بازار قزوین که قبلا مسجد شاه نامیده می شد، یکی از معروف ترین مکان ها دراین بازار است که هم اکنون نیز مخاطبان بسیاری دارد.
تصویر مسجد النبی در کنار بازاز تاریخی قزوین
سرای سعد السلطنه که احتمالا روزگاری، محل عبور یا بازدید یکی از زعمای آن دوران بود. سراهای دیگری از جمله سراس وزیر، سرای حاج رضا، سرای رضوی، سرای خوش نویسان از جمله سرا ها و راسته های مهم بازار قزوین به شمار می رود.
بازاز قزوین، تیمچه های بسیاری دارد که از آن جمله می توان به تیمچه سرباز، تیمچه سر پوشیده، تیمچه درویش مهدی، تیمچه حاج سید کاظم و تیمچه حاج محمد نقی اشاره کرد.
از سرای سعد السلطنه تا تیمچه حاج کاظم
وقتی وارد بازار قزوین می شوید، شکوه معماری و هنر عصر صفوی، شما را به وجود می آورد. گویی در بخشی از تاریخ این مرز و بوم گام گذاشتید که در و دیوار، بر هنر مردمان سرزمین پارس در روزگاری نه چندان خیلی دور، گواهی می دهد. آری، این جا بازار قزوین است. یکی از جاهایی که حتما باید دید.
سرای سعد السلطنه بازار قزوین، جایی معتبر است. به همان اعتبار بازار قزوین. سعد السطنه را در تاریخ، به عنوان حاکم وقت قزوین نامیدند که به نام او نیز اطلاق شد. در بنای سعد السلطنه، چهار سوق آن قرار دارد که از تقاطع ۹۰ درجه دو راسته تشکیل شده و بر فراز آن، گنبد بزرگی که کاشی کاری های سنتی جذابی دارد، قابل مشاهده است.
تصویری از معماری سقف و گنبد های بخشی از بازار تاریخی قزوین
جالب است که بدانید، چهار طرف گنبد، چهار نیم گنبد با نورگیر قرار گرفته که فضا را بزرگ تر نشان می دهد. وسعت این بخش از بازار قزوین بیش از ۲ هکتار است و گفته می شود که یکی از کامل ترین و بزرگ ترین سراهای تجاری ایران به شمار می آید. اگر گذرتان به قزوین افتاد. سرای سعد السلطنه را فراموش نکنید.
به معماری جذاب سرای سعد السطنه بازار قزوین و گنبد های زیبا و درب های منبت کاری حجره ها توجه کنید
این تجارت خانه جذاب، توسط باقرخان سعد السلطنه ساخته شد که از پر نفوذان دربار ناصر الدین شاه قاجار بود. او از دو تن از بزرگان معماری آن زمان یعنی استاد مهدی چگینی و استاد خنجری خواست تا طراحی و ساخت بنا را بر عهده بگیرند.
گنبد مرتفع مجموعه چهار سوق که در بخش جنوبی این سرا واقع شده است، یکی از جذابیت های فوق العاده بازار تاریخی قزوین را به خود اختصاص می دهد. نیم طاق هایی با اشکال هندسی منظم، شانزده حجره با ارتفاع ۱ متر و درب های چوبی منبت کاری شده، نظر خیل عظیمی از گردشگران را به خود جلب می کند.
نمایی از سرای سعد السطنه قزوین
علاوه بر این بخش از بازار قزوین، سرای وزیر نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. این سرا، روبروی درب شرقی راسته قیصریه قرار دارد. هشتی ورودی آن، حجره هایی با طاق های کاشی کاری زیبایست که بر فراز فضای مرکزی ورودی آن، گنبد آجری شکل قرار دارد. این سرا دارای حیاط وسیعی بوده و در اطراف آن حجره هایی تشکیل شده است.
تصویری زیبا از معماری سرای وزیر در بازار تاریخی قزوین
طرح این سرا به صورت چهار ایونه بوده و و البته ضلع شرقی آن، ایوانی ندارد. طاق های حجره ها، از کاشی کاری های زیبایی تشکیل شده است که طرح ها و نقوش مختلف چون مجلس شکار شیر و پرنده، طرح های اسلیمی و کتابی، اسب و خورشید و انسان بال دار بر روی آن دیده می شود.
در بازار قزوین همان طور که اشاره کردیم تیمچه های مختلفی قابل مشاهده است. تیمچه سرباز که بنای دو طبقه ای در شمال قیصریه قزوین محسوب می گردد، ورودی آن جالب است و قوسی به نام قوس کلیل دارد. لچکی های طاق نمای حجره های آن، با کاشی های زرد و صورتی که نمایان گر صحنه های شکار، گل و پونه و پرندگان است، آذین بندی شده. درهای این تیمچه نیز از ارسی ها چوبی تشکیل شده که در خانه های قدیمی ایران نیز می بینیم.
تصویر یکی از ورود های بازار قزوین
تیمچه معروف سید کاظم نیز در میانه بازار قزوین جا خودش کرده است. تیمچه سرپوشیده کوچکی قرار دارد که سید کاظم چرم فروش، کاسب معروف آن دوران در این مکان به خرید و فروش می پرداخت. اکنون این قسمت، محل عرضه محصولات چرمی است.
با این توضیفاتی که از بازار قزوین خواندید، امیدواریم یکی از آخر هفته های نیمه دوم سال ۹۵ را به بازدید از این بازار تاریخی جذاب اختصاص دهید که تنها ۱۴۰ کیلومتر از تهران فاصله دارد.
چند نکته
۱- بازار قدیمی و تاریخی قزوین، بخشی از شکوه معماری ایران بوده که برای معرفی آن در سطح داخلی و بین المللی، می بایست برند سازی بهینه ای در دستور کار سازمان میراث فرهنگی کشور قرار بگیرد.
۲- معرفی این بازار در بستر گردشگری مجازی ایران، مقوله مهمی است که می بایست مدنظر مسئولان گردشگری استان قزوین قرار بگیرد.
۳- بازار قزوین، موزه ای از شاهکار های معماری و طراحی ایران محسوب می شود. قرار دادن کتیبه هایی به زبان های فارسی و انگلیسی و عربی در سرا ها و تیمچه ها و دالان های آن، فرصتی برای شناخت بهتر گردشگران به خصوص ایران دوستان غیر فارسی زبان خواهد بود. این نکته را بسیاری از گردشگران خارجی در مصاحبه های خود در بازدید از بازار قزوین اظهار داشته اند.
بدون نظر