با آیین های محرم: از «جوش زنی» تا «چاق چاقو»

نگاهی به مراسم عزاداری کهن اقوام ایرانی در ایام محرم

ایام محرم و صفر که می شود، سراسر ایران سیاه پوش شده و یکی از دیدنی ترین ظرفیت های گردشگری در ایران رقم می خورد. برخی از گردشگران خارجی که در این دو ماه به کشور سفر می کنند نیز، علاقمند شرکت به حضور در مراسم سوگواری ایرانیان برای سومین امام خود هستند.

در دو دهه اخیر،‌ تصاویر بسیاری از حضور گسترده گردشگران خارجی به خصوص ایرانگردان غربی در آیین های عزاداری و سوگواری کشور منتشر شده است که بازتاب های گسترده ای هم به دنبال داشته. نکته قابل توجه در این باره آن است که آیین های سوگواری ایرانیان برای سالار شهیدان، از پتانسیل های مختلف اجتماعی، فرهنگی، هنری و موسیقیایی برخوردار است و همین عوامل سبب شده تا این آیین های کهن، با استقبال ایران شناسان و ایرانگردان داخلی و خارجی رو به رو شود و شماری از آن ها، ثبت ملی و جهانی هم بشود.

آیین های سوگواری در جای جای ایران، شیوه ها و رسوم خاص خود را دارد. کم تر شهری در ایران پهناور چهار فصل سراغ داریم که در آن، سنت های سوگواری به خصوص مراسم عزاداری امام حسین (ع) از اسلوب و فلسفه خاصی برخوردار نباشد. حتی روستاهای کم تر شناخته شده ایران، بعضا صاحب مراسم عزاداری با قدمت چند صد ساله هستند که آوازه داخلی و جهانی دارند.

بنابراین، در قضیه عاشورا پژوهی و هم چنین گردشگری آیینی، می توان به آیین های کهن بزرگداشت حماسه حسینی در سراسر کشور اشاره کرد که رهیافتی در آن ها می تواند ما را با نکات نغز فرهنگی و ظرافت هایی در سنت و سبک زندگی مردمان سرزمین پارس آشنا کند.

ایران، سرزمین اقوام است و رسوم اقوام ایرانی در برگزاری آیین های جشن و سوگواری و نکوداشت ایام خاص، یکی از سرآمدترین فرهنگ ها در جهان هستند. درباره آیین های ملی و مذهبی ایرانیان، سخن بسیار است و درآینده در سرویس گردشگری روزیاتو، به شماری از آن ها خواهیم پرداخت.

در این گفتار، نگاهی داریم به آیین های معروف عزاداری امام حسین (ع) در سراسر کشور تا در این ایام، با گردشگری مذهبی آشنا شده و برخی از مراسم سوگواری ایام محرم در برخی از نقاط ایران را مرور کنیم؛ از نخل گردانی نراقی ها و قالی شویان ‌مشهد اردهالی ها و جوش زنی و چاق چاقوی سامانی ها.

با ما در این گزارش جالب همراه باشید.

نخل گردانی نراقی ها: آیینی ۴۰۰ ساله

یکی از مراسم آیینی کهن در نکوداشت حماسه حسینی، مراسمی است که هر ساله در شهرستان تاریخی نراق برگزار می شود. نراق، یکی از شهرستان های تاریخی استان مرکزی و نزدیک دلیجان است که در ۲ دهه اخیر به واسطه پیدا شدن غاری زیبا به نام چال نخجیر، بر سر زبان ها افتاده، اما آوازه آن به خاطر معماری زیبا و خانه های قدیمی، آب انبار و هم چنین مفاخری است که ملا احمد نراقی، صاحب کیمیای سعادت، یکی از آن ها به شمار می رود.

مراسم نخل گردانی در نراق، محور فعالیت های روز عاشورا در این شهر محسوب می شود. حتی نرافی هایی که در سراسر کشور زندگی می کنند نیز هر ساله برای اجابت و شرکت در این مراسم آیینی کهن، به دیار تاریخی خود می روند و در این سنت دیرینه حضور پیدا می کنند.

این مراسم، مهم ترین سنت عزاداری و از کهن ترین آیین هایی به شمار می رود که در مناطق مرکزی کشور برگزار می شود. این آیین به عنوان یکی از میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده. مراسم نخل گردانی نراقی ها،‌ قدمتی بیش از ۴ قرن دارد و به همین خاطر، با استقبال رسانه ها و علاقمندان به گردشگری روستایی به خصوص در ایام محرم مواجه می شود.

هزاران نرافی و عاشق و دلباخته امام حسین (ع) در میدان مرکزی نراق جمع شده و بر روی یک نخل، تابوت سیاه رنگی را حمل می کنند. در واقع در روز عاشوار، پس از انجام همه عزاداری ها، ‌نخل نراق از محله پایین به میدان اصلی شهر منتقل می گردد و همه عزاداران، با هر مدلی مانند دسته جات سینه زنی، زنجیر زنی، کفن پوشان و نوجوانان و پیر و جوان در قالب یک مراسم سنتی، گرد نخل جمع می شوند.

این نخل در واقع به شکل ۲ تابوت مجزا است و با توجه به این باور که در زمان شهادت امام حسن (ع) و امام حسین(ع)، عزاداری در شان ایشان برگزار نشد، دو تابوت در گذشته ساخته شد که در زمان شهادت این دو امام، از محل نگهداریش خارج می شود و به میدان اصلی شهر منتقل می گردد.

مراسم نخل گردانی تاریخی نراقی ها، فقط در ایام محرم برگزار نمی شود، بلکه در شب شهادت حضرت علی (ع) و هم چنین حضرت فاطمه (ع) نیز از مکان اصلی خود برداشته شده و روی کول عاشقان اهل بیت، گردانده می شود و اشعار آیینی خوانده می شود.

تفاوت اصلی نخل گردانی در نراق با نخل گردانی هایی که در سراسر کشور برگزار می شود آن است که نخل از حسینیه و یا محل نگهداری خارج و در تمام نقاط شهر حتی در کوچه های باریک هم برده می شود و پس از پایان مراسم،‌ در محله بالا و بازار شهر به سمت محله پایین هدایت می گردد. خلاصه این مراسم،‌ حال و هوای خاصی به نراق می دهد که حتی از مشهد اردهال و کاشان و جاسب هم برای دیدنش به نراق می آیند.

این نخل، ‌دارای پایه های متعددی است که هر کدام در تملک یکی از خانواده ها و خاندان نراق است و به صورت طایفه ای جا به جا می شوند.

از جمله مراسم جالبی که در نراق در ایام محرم برگزار می شود،‌ پخت نانی به نام نان شیر است که توسط اهالی صورت می گیرد و در روز عاشوار به پایه کش های نخل و دیگر مردم تقدیم می شود.

به هر حال اگر در نیمه دوم سال فرصتی داشتید، به نراق سری بزنید. مخصوصا غار چال نخجیر نزدیک آن با قدمتی بالغ بر ۷۰ میلیون سال!

قالی شویان مشهد اردهالی ها: آیینی با قدمت ۱۴ قرن

در ایران، هر وقت صحبت از آیین های کهن عزاداری سید و سالار شهیدان می شود، همان طور که نگاه ها به سمت حسینیه اعظم زنجان می رود، دوربین  رسانه ها به سمت مشهد اردهال می رود. جایی که یکی از قدیمی ترین آیین های سوگواری ایرانی در آن جا هر ساله برگزار می شود و قدمتی چند هزار ساله دارد.

در واقع در دومین جمعه مهر ماه هر سال، روز قالیشویان در مشهد اردهال است که در میان اهالی به جمعه قالی معروف است. اگر این جمعه با یکی از روزهای سوگواری و جشن مذهبی همراه شود، مراسم در همان هفته برگزار می شود.

فلسفه مراسم، گر چه به عاشورای حسینی خیلی مرتبط نیست، اما مراسم عزاداری مشهد اردهال در ایام محرم هم، حس و حال خاصی دارد. فلسفه مراسم قالی شویان، به شهادت امام زاده سلطانعلی بن امام محمد باقر (ع) در ۲۷ جمادی الثانی سال ۱۱۶ هجری قمری باز می گردد و مردم و اهالی فین کاشان که دعوت کننده گان آن حضرت به این خطه بودند، این مراسم را به پاسداشت آن روز گرامی می دارند.

اهالی فین با جنگی که با لشکریان کفر کردند، قالی سجاده حضرت را دور جنازه ایشان پیچیدند و آن را به دوش گرفته و«حسین‌حسین‌گویان» در کنار نهر باریک رسف قرار دادند.

بدین‌صورت که عده‌ای از اهالی فین با سلاح‌هایی که در دست داشتند، با کفار مشغول نبرد شدند و عده‌ای نیز به‌منظور حفظ جنازه به دور خود می‌چرخیدند و دشمنان را از اطراف جنازه پراکنده می‌کردند تا یاران دیگر آنها بتوانند قالی غرق به خون را در آب نهر شست‌وشو دهند.

از آن سال به بعد در دومین جمعه مهرماه، اهالی فین به یاد حوادث و رویدادهای مربوط به شهادت و جنگ و گریزهای مربوط به نحوه خاکسپاری جنازه آن حضرت، چوب‌دستی‌های خود را «حسین‌حسین‌گویان» در هوا تکان می‌دهند و قالیچه را در نهر آبی که از داخل صحن امامزاده حسین (ع) از فرزندان امام زین‌العابدین (ع) می‌گذرد و به نهر امامزاده حسین (ع) معروف است، شست‌وشو می‌دهند.

این مراسم مذهبی هم در فهرست آثار ملی کشور و هم در فهرست میراث معنوی یونسکو در سال های اخیر ثبت شده و ستاد برگزاری مراسم دارای پرتالی است که در این نشانی در دسترس خواهد بود.

گوشه هایی از این مراسم را در این لینک مشاهده کنید.

مشهد اردهال و اطراف آن نیز از جمله مناطق زیبایی است که در آینده در سرویس گردشگری روزیاتو درباره اش بیش تر خواهیم گفت.

جوش زنی: آیین ملی اقوام ایرانی

یکی از مراسم کهن ایام محرم در ایران عزیز، مراسم جوش زنی است که قدمت چند صد ساله دارد و هم چون نخل گردانی نراقی ها و قالی شویان مشهد اردهالی ها، با استقبال مردم و گردشگران داخلی و خارجی همراه شده است.

این آیین که در سراسر کشور برگزار می شود و ثبت ملی هم در کارنامه دارد، آیینی برای شب های دهه اول محرم الحرام است. امسال نیز این مراسم در شهرستان انار و برخی از شهرهای استان کرمان مانند «کوهبنان»، «هرمزآباد رفسنجان» و «شهربابک» در کرمان و شهرهای یزد و ابرکوه در استان یزد برگزار گردید.

در این مراسم آیینی کهن که سوگواره های برای سالار شهیدان است، عزاداران با حلقه کردن دست چپ در کمر همدیگر و حرکت ریتمیک پا به صورت دایره‌وار در وسط میدان تکیه و حسینیه با بیان اشعاری هماهنگ، سینه می‌زنند و به طور دایره‌وار حرکت می‌کنند.

در این مراسم آیینی، نیمی از جمعیت یک بیت یا یک مصراع از شعر را می‌خوانند و نیمه دیگر پاسخ نیمه بیت یا مصراع را می‌دهند. این مراسم آنقدر ادامه پیدا می‌کند تا دایره تشکیل شده از عزاداران به صورت چندین دایره تو در تو شود. مراسم آیینی جوش‌زنی گاهی تا یک ساعت به طول می‌انجامد.

اشعاری که در مراسم جوش زنی خوانده می شود به این صورت است:

«هی این کدام ماه است که زینب بی برادر می‌شود

دختر شیرخدا بی یار و یاور می شود

هی این همان ماه است که زینب بی برادر می‌شود

دختر شیر خدا بی یارو یاور می شود

ابر غم بارون غم آمد که عالم را گرفت

فاطمه آمد سرنعش حسین ماتم گرفت»

آبان سال ۹۴ بود که مراسم جوش زنی هرمز آباد رفسنجانی ها هم به فهرست میراث معنوی ایرانیان اضافه شد. آیین جوش زنی در استان کرمان، مخاطبان بسیاری دارد و چند قرن سابقه به همراه داشته و هرمز آباد کرمان، در این عرصه پیش گام است.

رونمایی از لوح ثبت ملی مراسم جوش زنی کرمانی ها برای نخستین بار در کشور صورت گرفته که به نسبت خراسان و سایر نقاط کشور، پیشگام بود.

همان طور که گفتیم، جوش زدن، در واقع حرکات آهنگین با پا و چرخیدن در جهت عقربه های ساعت و خواندن اشعار حماسی و مذهبی توسط فردیست که در وسط میدان ایستاده است و جواب ترجیع بندهای آن توسط افراد جوش زن داده می شود. این مراسم در نقاط مختلف کشور برگزار می شود و در خراسان و کرمان هم ثبت ملی شده است.

مراسم جوش زنی در شهرستان انار کرمان را در این لینک مشاهده کنید.

مراسم کهن نخل برداری یزدی ها

در تاریخی ترین شهر ایران و جهان، یزد، اقلیم قنات و قنوت و قناعت، شهر «ترین ها» ایران، مراسم عزاداری محرم با شکوه خاصی برگزار می شود. یزدی ها که ۶۰۰ اثر تاریخی ثبت شده در فهرست میراث ملی کشور دارند، چندین مراسم نخل گردانی شهرهای خود را در فهرست میراث معنوی ایران درج کردند و از این حیث نیز،‌ رکورد دار ایران به شمار می روند.

مراسم نخل گردانی یزدی ها هم شهرت داخلی و جهانی دارد. همان طور که گفتیم، نخل، سمبل تابوت امام حسین (ع) است و چوب دستی عظیم به شکل برگ درخت بوده اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد.

همانند نخل گردانی نراقی ها، یزدی ها نیز در این ایام، نخل را با پارچه سر تا سر سیاه پوش می کنند و از آن ها، شمشیر قمه و خنجر برهنه آویزان می کنند. البته این نخل،‌ تزیینات دیگری هم چون پولک های مختلف، منگوله های تزئینی و دستمال های ابریشمی هم دارد که به دو طرف نخل بسته می شود.

در دهه اول محرم، نخل توسط عزاداران مانند کشتی به حرکت در می آید و سه دور گرد میدان نخل می چرخد.

گفتنی است، مهر سال ۹۴، سه آیین کهن یزدی ها مانند: مراسم شاه حسن شاه حسین میبد، مراسم شده بندی و شده گردانی اردکان هم چون آیین نخل گردانی به فهرست میراث ملی ایران اضافه شد.

قابل ذکر است که:

مراسم روز عاشورا در تفت، خنچه برون ، زیلوبافی میبد، رشته جنته بافی ابرکوه ، سفالگری میبد ، آیین نخل برداری ، آیین های ازدواج در یزد، مهارت پخت نان در یزد، مهارت دوخت پوشاک سنتی در یزد، موسیقی سنتی در یزد، مراسم سنگ زنی (جعجغه زنی)، رشته احرام بافی، موسیقی مراسم محرم ابرکوه، مراسم پیشواز محرم در ندوشن، علم گردانی روستای طرزجان، مهارت و فن تهیه حلوا ارده اردکان، فن و تکنیک زنجیرسازی اردکان، آیین نخل بندی و نخل گردانی ندوشن، فن و هنر چاقوسازی مهریز، فن ترکه بافی مهریز، آیین نخل برداری مهرجرد میبد، فن و تکنیک گیوه دوزی ابرکوه، فن و تکنیک قفل سازی ابرکوه، فن آوری ساخت بادگیر در ایران (ملی ) و فن حصیربافی از جمله آثار ثبت شده استان یزد در فهرست آثار ناملموس ایران است.

یزد، شهر تاریخی و جذاب ایران را در نیمه دوم سال ۹۵ فراموش نکنید. مخصوصا در اواخر ماه صفر که برای گردشگری مذهبی، مراسم و آیین های خاصی تدارک می بینند.

مراسم چاق چاقو: آیینی ۲۵۰ ساله

یکی دیگر از مراسم معروف و کهن بزرگداشت قیام سید الشهدا علیه السلام، مراسمی است که در چهار محال و بختیاری  برگزار می شود و به چاق چاقو شهرت دارد. چهار محال و بختیاری، ‌با کوهرنگ و سر آقا سید شهره خاص و عام است.

این استان سر سبز، شهری داری که از آن به عنوان نگین شهرهای چهار محل و بختیاری یاد می کنند: سامان.

مراسم عزاداری آن، شهرت ملی دارد.  این مراسم، در شهر سامان، یکی از شهر های این استان سر سبز دیدنی روی  می دهد و به عنوان یکی از آیین سنتی ایرانیان در فهرست میراث ناملموس (معنوی) کشور به ثبت رسید.

سامان، جایی در ۲۲ کیلومتری شمال شرقی شهرکرد بوده که یکی از بسترهای خوب برای گردشگری روستایی و گردشگری کشاورزی در کشور به شمار می آید. سامان، زادگاه دهقان و عمان سامانی از شاعران مشهور چهار محال و بختیاری نیز تلقی می شود. مردم سامان، غالبا قشقایی بوده و البته از شهرهای مختلفی نیز به این خطه کوچ کرده اند. ترکی قشقایی از جمله زبان های رایج این اقلیم معرفی شده است.

مراسم چاق چاقوی سامانی ها،‌ عامل شهرت ملی آن ها در سراسر کشور شده است. اصالتا بیش از ۲ قرن است که در این خطه برگزار می شود و در شب عاشورای حسینی انجام می گردد.

شعرا درباره این شهر گفته اند:

در شهر سامان، شش اثر فرهنگ عاشورایی به ثبت ملی رسیده است که یکی، همین مراسم چاق چاق به شمار می رود. مردم شهر سامان، شب عاشواری هر سال، از ساعت ۹ شب به تکیه ها و مساجد و حسینیه ها رفته و از ساعت ۲ بامداد، با صدای نی، سنج،‌ طبل و خواندن نوحه ویژه و صف بندی با کوبیدن چوب یا سنگ، به خیابان ها می آیند.

این مراسم تا هنگام اذان صبح ادامه پیدا می کند. مراسم چاق چاقو همیشه از ساعت ۲ صبح آغاز می شود و ده ها هزار نفر از اهالی سامان و نقاط اطراف برای تماشای مراسم، به این منطقه سفر می کنند.

در این مراسم،‌ مردان شهر،‌ دو سنگ تخت را بدست گرفته و آن ها را با آهنگ خاصی به هم می کوبند، فلسفه اش باز میگردد به شب عاشواری ابا عبدالله که به یارانش می گوید اکنون وقت رفتن است،‌ هر کسی می خواهد از سیاهی شب استفاده کند و برود. هر کس نمی خواهد بماند، سپس از فرزندانش می خواهد که دو تکه سنگ را به هم بکوبند تا صدای پای اسب کسانی که کربلا را ترک می کنند، آن ها را خجالت زده نکند.

البته در این باره روایت های دیگری هم نقل شده است.

روایت دیگری هم وجود دارد که می گوید: سیزدهم محرم الحرام سال ۶۱ هجری قمری عده ای از قبلیه بنی اسد، برای مراسم خاک سپاری شهدا به این سرزمین آمدند آنها به گروه های کوچکی تقسیم شدند، چون هوا تاریک بود عده ای از زنان بنی اسد اجساد مطهر شهداء را یافتند و با کوبیدن دو سنگ بر هم سایر گروه ها را با خبر ساختن تا همه اجساد شهداء جمع آوری شدند.

امام سجاد (ع) نیز از زندان این زیاد خارج شد و در شناسایی شهداء و دفن آنها من جمله دفن بدن سید الشهداء به این قبیله کمک کردند.

یکی دیگر از فلسفه های این مراسم اینگونه بیان می شود که واقعه عاشورا و دفن شهداء آن به قدری با سوز و گداز همراه بود که سنگ های بیابان نیز بهم خورده و صدا کردند.

اگر ساعت ۲ شب به سامان بروید، جوانان سنگ و چوب در دست را مشاهده می کنید که به سمت هیئت چاق چاقو می روند و جمعیت آنان بیشتر و بیشتر می شود و صدای سنگ ها سکوت شب را در هم می شکند. زنان و کودکان بر بام ها و جلوی درب منازل جمع می شوند و همه شهر مملو از غمی سنگین می شود و اشک در چشمان همه حلقه میزند.

اشعاری که در این مراسم گفته می شود به این شرح است:

ای خدا گین چالمسن به گجه سحر اولماسن گین چالار طوفان اولار کرب و بلادا قان اولار

گین چالار طوفان اولار اصغر بقاز قان اولار

ای خدا گین چالمسن گهوارسه بوش قالمسن رباب پریشان اولماسن

ای خدا گین چالمسن شام غریبان اولماسن ای خدا گین چالمسن زینب پریشان اولماسن

این مراسم زیبا را در این نشانی دنبال کنید.

دیگر مراسم آیینی سوگواری محرم

در ایران زمین که شور  و عشق حسینی، آوازه این سرزمین را در برگزاری آیین های سوگواری و جشنواره های مذهبی خود جوش، زبانزد خاص و عام کرده و با ثبت جهانی میراث کهن ایرانیان نیز همراه شده است، آیین های کهن توسط اقوام ایرانی در سراسر کشور برگزار می شود که ما فقط به ۴ مورد آن به طور مصور اشاره کردیم.

اگر دوست دارید عناوین ۴۰ آیین سنتی عزاداری امام حسین (ع) را که در شهر های مختلف کشور برگزار می شود بدانید، به فهرست زیر مراجعه کنید که در واقع، مشتی نمونه خروار است.

آیین سنج و دمام بوشهر، کرنانوازی بختیاری،کرنانوازی گیلان، زارزاری، شروعه خوانی بوشهر، مارضایی خوزستان، عزا قزوین ،مصیبت نامه آذربایجان غربی، بحر طویل، مورسیوگینه لرستان، گاه گریوخوانی بختیاری ، چاوش خوانی مازندران و شهادت خوانی گیلان، سوگینه فارس (سرکوهی)، غمونه بویراحمدی، چاوش خوانی تهران و مراسم سنج و دمام، مراسم کتل، الله مزار سوگینه خراسان، سویگنه گیلی آواز غم انگیز، کرب زنی، سوگینه مازندران (طبری) نقل روز عاشورایی تهرانی ها، چاوش خوانی اصفهان، آیین سنتی لو، آخ شاماگ (سوگینه شاهسون)، علم گردانی، غمونه بویراحمدی، مرثیه خوانی آذریف، چوپان خوانی مازندران، مارش عزا واویلا و مراسم زنجیر پایه .

چند توصیه

۱- گردشگری مذهبی در ایران، بخشی از ظرفیت های فوق العاده در صنعت گردشگری کشور به شمار می رود که باید مورد نظر حرفه ای و دقیق سازمان گردشگری و میراث فرهنگی ایران نیز برای جذب گردشگر خارجی قرار بگیرد.

۲- گردشگری مذهبی در ایران، می بایست از طریق پرتال جامع چند رسانه چند زبانه، در فضای گردشگری مجازی جهان، اطلاع رسانی شود تا عاملی برای جذب مخاطبان و ظرفیتی برای شناخت بخشی از تاریخ شفاهی ملت ایران شود.

۳- مراسم عزاداری ایرانیان و جشن های آیینی اقوام ایرانی که ثبت جهانی هم شده اند، طی ویژه برنامه هایی توسط رایزن های فرهنگی ایران و هم چنین سفارت خانه ها و دفاتر گردشگری ایران در آن سوی آب ها تبلیغ و معرفی شود.

۴- در عزاداری های ایرانیان در ایام محرم و صفر، می توان ظرافت های فرهنگی، هنری، اجتماعی، قومی و آیینی بسیاری را مشاهده کرد که می تواند مورد نظر دانشجویان جامعه شناسی، ‌قوم شناسی، آیین شناسی و موسیقی آیینی و ایران شناسی قرار بگیرد.

اگر در شهر و دیار شما هم، مراسم خاصی برای عزاداری ایام محرم و صفر برگزار می شود، از طرق کانال های روزیاتو در شبکه های اجتماعی، تصاویر و گزارش های خود را ارسال کنید.

دنیای گردشگری ایران و جهان را هر روز در سرویس گردشگری روزیاتو دنبال کنید.