تاج محل هندوستان؛ مظهر عشق شاه جهان به ارجمند بانو بیگم

گزارش روزیاتو از داستان شکوه معماری ایران در سرزمین شگفتی ها

وقتی صحبت از هندوستان می شود، ناخودآگاه به یاد نام آورانی چون گاندی و حتی غنایم گران بهای نادر شاه افشار (الماس دریای نور) و دردانه هایی که از این دیار هفتاد و دو ملت برای ایرانیان به ارمغان آورد می افتیم. هند امروز، با هند یک قرن پیش که زیر سلطه انگلیسی ها قرار داشت، تفاوت بسیاری دارد.

هند شگفت انگیر امروزی با یک میلیارد و اندی جمعیت، یکی از برترین قدرت های موشکی، پزشکی، فضایی و فناوری اطلاعات جهان است. بسیاری از پروژه های فاوا در دنیا، در دیار هندوها طراحی و ساخته می شود و به همین خاطر، هند را باید پایتخت فریلنسرهای جهان دانست.

هند، کشور زیبا و پهناور آسیا، بخشی از تاریخ و ظرفیت های گردشگری قاره کهن بوده و جشنواره ای از رنگ و نور و جذابیت را برای گردشگران به ارمغان می آورد. اگر در زمستان امسال قصد هندگردی داشتید، یکی از معروف ترین مقصدهای گردشگری این کشور را در نظر داشته باشید که نامی، به بزرگی ایران دارد.

گزارش امروز ما، شما را به دیدار مظهر عشق شاه جهان، در تاج محل می برد. جایی که یادآور عشق و شکوه معماری ایرانی-اسلامی در هندوستان است.

با ما همراه باشید.

هند: سرزمین شگفتی ها

هند، سرزمین هفتاد و دو ملت و اقلیم شگفت انگیز قاره آسیا به شمار می رود. زیبایی های این کشور سه میلیون کیلومتر مربعی به قدری بسیار است که شعار صنعت گردشگری آن، «هند باورنکردنی» بوده و حتی همین نام، برای نام گذاری دامنه پرتال وزارت گردشگری هندوستان انتخاب شده است. ظرفیت های گردشگری ممتاز هند را می توان در این درگاه نیز مشاهده کرد.

هند، کشوری پر باران و مرطوب و دارای خاکی بسیار حاصل خیز است. برنج و میوه های هندوستان، بخشی از اقتصاد این کشور را تشکیل داده و از صنایع دستی یا محصولات و خدمات هندی در عرصه های گوناگون، در شهرهای مختلف دنیا دیده می شود. همین عامل سبب شده که هند، بیش از یک میلیارد جمعیت را در خود جای دهد.

هندوستان، دومین کشور پر جمعیت دنیا بعد از چین است و بندر بمبئی، با بیش از ۱۴ میلیون نفر جمعیت، پر جمعیت ترین شهر این دیار را تشکیل می دهد. در هندوستان، ۳۵ شهر با جمعیتی بیش از یک میلیون نفر وجود دارد که کلکته، مدرس، بنگلور، حیدر آباد، آگرا، گوا، پونا، کانپیور و سورات از آن جمله است.

هند داری تاریخ و فرهنگ غنی چند هزار ساله بوده و بسیار از فرهنگ و تاریخ اقلیم ایران، الهام گرفته است. هند را پایتخت نژادها، زبان ها، آیین ها و فرهنگ های گوناگون می دانند که به همین خاطر، هر هفته جشنواره ای از رنگ ها و آیین ها و کارناوال های فرهنگی و هنری و مذهبی در شهرهای مختلفش بر پا می شود.

صدها زبان و گویش در هندوستان رواج داد و به همین خاطر، هند را سرزمین هفتاد و دو ملت می دانند. تسلط چند صد ساله فارسی زبانان بر این کشور سبب شده تا در هند،‌ زبان و خط پارسی در بسیاری از مکان های فرهنگی و مذهبی آن دیده شود.

هندی ها، از جمله مردمان خونگرم و صلح طلب در طول تاریخ بوده اند و این موضوع را از شعار ملی آن ها نیز تا حدودی می توان دریافت: تنها راستی است که پیروز است.

شعاری که به نظر می رسد، از گفتار زرتشت الهام گرفته است که می گفت: راه در جهان یکی، و آن راه، راستی است.

هندوستان، مقصد تحصیلی میلیون ها دانشجوی بین المللی است که در رشته های فنی و پزشکی، دیار هفتاد و دو ملت را برای تحصیل انتخاب می کنند. در قبل از انقلاب، یکی از پاتوق های مهم ایرانیان در خارج از کشور، دیار هند بود که در چند دهه اخیر، جای خود را به شمال اروپا و آمریکا داده است.

هندی ها، به طور کل افراد با سوادی هستند و گر چه بعضا در فقر به سر می برند، اما نرخ بالای ۶۰ درصد با سوادی در این کشور نشان می دهد که تبدیل شدن آن به یکی از مقصدهای freelancing (آزاد کاری) جهان، تصادفی نبوده است.

هند، یکی از مقصدهای مهم گردشگری جهان است. در بین همه مقصد های گردشگری آن، تاج محل آگرا، ظرفیت های بسیاری دارد که مدتی در فهرست عجایب هفت گانه جهان نیز قرار داشت.

داستان تاج محل: مرمری ترین بنای جهان

وقتی صحبت از تاج محل می کنیم، به یاد عشق و دلدادگی عاشق و معشوق می افتیم. عشق شاه جهان، پنجمین سلطان گورکانی هند به همسر ایرانی تبارش به نام ممتاز محل (ارجمند بانو بیگم) که در سال ۱۶۳۱ میلادی، در سفری جنگی به هنگام وضع حمل، درگذشت. این بنا، به یادبود ممتاز محل ساخته شد و چندی بعد نیز، شاه جهان در آنجا دفن شد.

رابیندرانات تاگور، شاعر معروف هندی، تاج محل را با عنوان اشکی بر گونه ابدیت توصیف می کند و رودیارد کیپلینگ از آن به عنوان تجسم هر چیز ناب یاد می کند. شاه جهان درباره تاج محل گفته بود که این بنا، آفتاب و مهتاب را به گریه می اندازد.

تاج محل آگرا، هندوستان را جهانی کرد و سالانه صد ها هزار گردشگری از سراسر جهان، به این محل می آیند تا آوردگاه عشق شاه جهان را به یاد همسر ایرانی اش، تماشا کنند. جایی که تاج مرمرین هند است و بخشی از افتخار ایرانیان در شهر آگرا.

نام این بنا ایرانی است و افتخار فرهنگ و معماری ایرانی در سرزمین شگفتی ها به شمار می رود. این عمارت عظیم زیبا، مخلوطی از معماری ایرانی،‌ هندی و اسلامی را در خود جای داده است و گفته می شود که از مناطق مختلف دنیا، هنرمندان برای ساخت آن تلاش کرده اند.

احمد لاهوی و برادرش حمید لاهوری در سده یازدهم هجری، بخشی از فرآیند ساخت این محل را در اختیار داشتند. در برخی از متون، از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی به عنوان معماران بنا یاد شده است.

واژه شناسی کلمه

نام تاج محل را بعضی ها با نام روضه ممتاز محل نیز یاد کرده اند و برخی بر این نظر هستند که تاج محل، مخفف ممتاز محل است و پیتر ماندی، سیاح  اروپایی قرن هفدهم میلادی نیز در نوشته های خود، از تاج محل، ملکه دربار گورکانی یاد کرده است.

گیوین هامبلی، نویسنده کتاب شهرهای هندوستان گورکانی، درباره ریشه های ایرانی تاج مجل، معتقد است که نخستین و پایدار ترین برداشتی که یک دانش پژوه رشته معماری اسلامی با تماشای این بنای یادبود در ذهنش ایجاد می شود، همین کلمه است.

معماری تاج محل

در این بنای عظیم و زیبا، یکی از باشکوه ترین و منحصر به فرد ترین بناهای جهان را مشاهده می کنیم که تماما از مرمر ساخته شده و معماری عصر صفوی به خوبی در آن قابل مشاهده است. بنا به طرز شگفت انگیزی متقارن ساخته شده و از هر چهار طرف از آن، می توان تصویر آینه ای به دست آورد. در سال ۲۰۰۷ میلادی، در فهرست عجایب هفت گانه جهان قرار گرفت که همین امر کافی بود که سالانه بیش از ۷ میلیون گردشگر از آن دیدن کنند.

این بنای مرمرین، در حاشیه جنوبی رودخانه یامونا در شهر آگر هند قرار دارد. جایی که چند برابر جمعیت این شهر، سالانه از سراسر دنیا، عاشقان تاج محل به این نقطه می آیند تا یکی از شگفتی های هند را در اقلیم عجایب، به تماشا بنشینند.

این مجموعه از نظر بسیاری، برترین مجموعه معماری مغولی بوده و به طور گسترده ای به عنوان گوهر هنر اسلامی در هندوستان شناخته می شود. تاج محل، یکی از ۵۰ مقصد گردشگری پر مخاطب جهان است که همچون برج ایفل پاریس و دیوار چین و برج پیزای ایتالیا، شهرت جهانی دارد.

تاج محل، در محدوده وسیعی ساخته شده است که وسعتش هفده هکتار بوده و شامل بخش هایی چون مقبره، مسجد، مهمان خانه و چهار باغ است. ساخت تمام مجموعه ۲۲ سال به طول انجامید و به واسطه دقت و تقارن بالا و بنای مرمری سپید رنگ، نظر های بسیاری را به خود جلب کرده است.

در سال ۱۹۸۳ میلادی، یونسکو این اثر سرزمین شگفتی ها را در فهرست میراث جهانی قرار داد.

داستان عشق شاه جهان به ممتاز محل

شاهزاده زیبا روی ایرانی که پیش از ازدواج بانو بیگم نام داشت، در سن ۱۹ سالگی، به عقد شاه جهان درآمد و او را ممتاز محل نامیدند. لقبی که باعث شد بانو بیگم، دومین همسر شاه جوان شود. زندگی مشترک ممتاز محل با شاه جهان، هجده سال به طول انجامید و حاصل این ازدواج، چهارده فرزند بود. علاقه زیاد شاه گورکانی به همسر ایرانی اش سبب شد تا در بسیاری از سفرها، او را با خود همراه ببرد.

گفته شده است که ممتاز محل در حین تولد چهاردهمین فرزند خود، در حالی که سی و نه سال داشت، دار فانی را وداع گفت و شاه جهان را برای همیشه عزا دار کرد. سوگی که سبب شد، یکی از زیباترین مناطق جهان، به یاد همسر شاه جهان ساخته شود و تاجی بر آگرا و سرزمین شگفتی ها شود.

داستان ساخت تاج محل

ساخت تاج محل نیز داستان جالب توجهی دارد. محل قرار گیری تاج محل، در جنوب شهر آگراست و این محل، در ازای قصری بزرگ که در مرکز شهر آگرا به ماهاراجه جای سینگ هدیه شد، به تملک شاه جهان در آمد. این زمین، مساحتی در حدود ۱ هکتار داشت و از آن جا که زمین مسطحی نبود،‌ قسمت های بلند زمین را حفر کردند تا قسمت پست را با خاک پر کرده و زمینی با ارتفاع ۵۰ متر بالای سطح رودخانه ایجاد شود.

در زمین مقبره،‌ چاه هایی حفر شد و آن ها را با سنگ و قلوه پر کردند تا بدین سان، پی ها و ستون های مقبره ایجاد شود. به جای بامبو،‌ در ساخت تاج محل از داربست های آجری بزرگ استفاده شده است. داربست هایی که به قدری عظیم بود که گفته شده، باز کردن و جدا کردنش، مدت ها زمان برد.

برای ساخت تاج محل، مصالح از سراسر هند و قاره کهن جمع آوری شد و صدها فیل برای حمل و نقل مصالح استفاده گردید تا مرمر سفید شفاف از ماراکانا در راجستان و یشم سبز و کریستال چینی، در ساخت بنا استفاده شود. فیروزه های تبتی در کنار سنگ لاجورد افغانستان و یاقوت کبود سریلانکا و عقیق جگری عربستان، از دیگر جواهراتی بود که در ساخت بنا به کار رفته است.

تاج محل را باید جشنواره ای از رنگ و عشق و شکوه و دردانه های قیمتی دانست که بخاطر دردانه شاه جهان، آگرا را جهانی کرد.

گفته شده که برای حمل و نقل سنگ های مرمر و دیگر مصالح ساختمانی به محل ساخت مقبره، سطوح شیب دار ۱۵  کیلومتری استفاده می شد و سنگ ها را درون واگن هایی مخصوص قرار می دادند و گروه های بیست راسی از گاوها، آن ها را می کشیدند. پس از آن، از یک سیستم نخ و قرقره برای بالا کشیدن بلوک های سنگین بهره می بردند.

سیستم آب که در ساخت بنا استفاده شد نیز داستان جالبی دارد که در این گفتار از بیان آن صرف نظر می کنیم و از خوانندگان می خواهیم در صورت علاقه، به این موضوع بیشتر تحقیق کنند که یافته های جالبی دارد.

هزینه ساخت این بنا، به پول امروزی قریب به ۸۰۰ میلیون دلار آمریکا است چرا که گذشت بیش از ده سال و استخدام هزاران معمار و متخصص در کنار ده ها هزار نیروی کار، هزینه های هنگفتی را طلب می کرد.

بررسی های رسانه ای نشان می دهد که بیش از بیست هزار صنعتگر از سنگ تراش و بنا و خطاط و نقاش گرفته تا گنبد ساز و فعالان پشتیبانی و حمل و نقل، در طراحی و ساخت بنا مشارکت کردند که همگی از ایران و آسیای مرکزی به هند رفته بودند. معماری جذاب و باور نکردنی تاج محل به گونه ای بوده که حتی در قرن بیست و یکم نیز، حیرت جهانیان را به دنبال داشته است.

تلفیق معماری ایرانی و مغولی سبب شد تا شاه جهان، بر خلاف سبک معماری مغولی که از ماسه قرمز رنگ در ساخت عمارت استفاده می شود، از مرمر سفید منبت کاری شده با سنگ های قیمتی استفاده کند و به این ترتیب، سبک و معماری بناهای زمان خود را به معماری جدید تغییر داد.

گشتی در تاج محل

همانطور که گفتیم تاج محل از بخش هایی به نام مقبره، مسجد و مهمان خانه، باغ تاج محل و دروازه تشکیل شده است. در انتهای شمالی باغ،‌ مقبره تاج محل بر روی سکویی مرمین قرار گرفته است.

مهم ترین بخش تاج محل، ساختمان مقبره است. مقبره، سازه ای وسیع و از جنس مرمر سفید بوده که بر روی میدانی از ازاره، به صورت متقارن و به همراه ایوان ساخته شده است. بر بالا مقبره، گنبدی بزرگ به همراه گلدسته به چشم می خورد که عناصر معماری آن مانند مقبره های مغولی، از اساس، پارسی است.

۴ مناره سفید به ارتفاع چهل متر، در چهار گوشه سکو قرار گرفته‌اند که حال پس از گذشت بیش از سه قرن از عمر بنای تاج محل، دیگر مانند گذشته صاف نیستند. گرچه مناره ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند تا اندکی به سمت بیرون سکو تکیه داشته باشند تا به مواقع زلزله و ریزش احتمالی، به دور از تاج مرمرین فرو بریزند.

با دقت به شکل مناره ها، به علاقه شدید معمار به تقارن خواهیم رسید. هر مناره توسط دو بالکن در بخش های میانی سازه، به سه بخش مساوی تقسیم شده است. آخرین بالکن در بالای مناره دیده می شود که محل قرار گیری مؤذن بوده است.

زیباترین ترین بخش مقبره، گنبد مرمرین است که در نگاه اول توجهات را جلب می کند. این گنبد ارتفاعی ۳۵ متری دارد که خود بر روی بخشی به ارتفاع ۷ متر قرار گرفته است. گنبد مقبره کمی نامتقارن است و بر بالای آن طرحی نیلوفری شکل به چشم می خورد که باعث می شود گنبد مرتفع تر از چیزی که هست، دیده شود.

طرح نیلوفری شکل همچنین بر روی گنبدهای کوچک تر مقبره دیده می شود. گنبد تاج محل را به سبب شکلش، گنبد پیازی می نامند. همین شکل را بر روی چهار گنبد کوچک تر در اطراف گنبد مرکزی می بینیم که باعث تأکید بر شکل پیازی گنبد اصلی می شوند.

در کناره دیوار مقبره، مناره های تزئینی، باریک و بلندی به چشم می خورد که نوعی تأکید بصری بر ارتفاع گنبد اصلی دارند. بر بالای تمام گلدسته ها و گنبد اصلی و باقی گنبدها، میله ای طلاکاری شده وجود دارد که ترکیبی از عناصر تزئینی ایرانی و هندی است.

میله بالای گنبد اصلی، ابتدا از طلا ساخته شده بود اما در اوایل قرن نوزدهم با میله ای برنزی جایگزین شد. بر بالای میله شکلی از هلال ماه به چشم می خورد که نشانه ای رایج و اسلامی است و نوک هلال آن اشاره به عالم آسمانی دارد.

در تاج محل با مسجدی سرخ رنگ که در سمت چپ آن قرار گرفته است برخورد می کنیم که اهمیت بسیاری برای اجتماع مسلمانان هند به خصوص مسلمین شهر آگر دارد. در قرینه این مسجد، مهمان خانه ای بنا شده که برای سکونت و پذیرایی از بازدید کنندگانی که در مراسم سالگرد ختم ممتاز محل شرکت کردند،‌ استفاده می شد.

گفتنی است که در قرن نوزدهم میلادی، مهمان خانه به عنوان سالن ضیافت شاهزاده های هندی و در عصر سلطه انگلیسی ها، بخشی از محفل بازی آن ها به شمار می رفت.

برای گشتی مجازی در تاج محل، به پرتال اختصاصی آن مراجعه کنید.

باغ تاج محل: نماد باغ ایرانی

قبلا در گفتاری، درباره باغ های ایرانی صحبت کردیم و مختصات و ویژگی های مربوط به باغ های ایرانی معرفی شد. در تاج محل، چهار باغ به وسعت سیصد متر مربع احداث شده که الگو گرفته از معماری باغ ایرانی است. هر یک از این چهار باغ، با استفاده از مسیرهای باریکی به شانزده باغچه گل نقسیم شده و حوضی وسط آن به رسم باغ های ایرانی، مشاهده می شود.

جایابی حوض به گونه ای بوده است که شما بتوانید همچون چهل ستون اصفهان، انعکاس مقبره را در آن مشاهده کنید. این حوض را حوض کوثر هم می نامند و مسلمانان از آب آن برای وضو گرفتن استفاده می کنند.

در هر طرف، راه ها و ردیف هایی از درختان و آبنماها به چشم می خورد. سبک ساخت چهارباغ ایرانی ابتدا توسط بابُر، نخستین امپراتور مغولی هندوستان به این کشور معرفی شد.

چهارباغ ایرانی خود بر اساس تصویری که از بهشت رایج بوده ساخته شده است. چرا که بر اساس متون اسلامی دوره مغول، بهشت باغ وسیعی است که توسط چهار رود به چهار بخش تقسیم می شود. این چهار رود از چشمه و کوهی مرکزی سرچشمه می گیرند و باغ را به چهار بخش شرقی، غربی، شمالی و جنوبی تقسیم می کند.

اغلب چهارباغ های مغولی مستطیلی بوده که عمارت یا مقبره ای در مرکز آن دیده می شود و در این مورد، چهارباغ تاج محل کاملا متفاوت است چرا که مقبره مجموعه در انتهای باغ ساخته شده است.

باستان شناسان پس از آن که باغ مهتاب را در آن طرف رودخانه یامونا کشف کردند، ادعا کردند که رودخانه یامونا هم بخشی از طراحی معماران تاج محل بوده و به عنوان رود پردیس یا بهشت در نظر گرفته شده است. شباهت باغ تاج محل با باغ شالمیار در ویژگی های کلی و معماری، این فرض را مطرح می کند که طراحی هر دو باغ کار معمار یکسانی به نام علی مردان است که تحقیق بیش تر در این زمینه را به علاقمندان تاریخ محول می کنیم.

تاج محل: محفل عکاس های گردشگر

در هندوستان، مکان های زیادی برای عکس برداری وجود دارد اما لذت عکس با تاج محل، اهمیت دیگری دارد. بسیاری از زوج های جوان هندی یا بین المللی، وقتی به آگرا می آیند، با تاج محل، عکس می گیرند و دوست دارند تا پس زمینه عکس آن ها،‌ نمادی از شور و عشق شاه جهان باشد.

پوتین و همسرش را در تصویر بالا مشاهده می کنید که یکی از گردشگران معروفی است که با تاج محل در کنار همسرش، عکس یادگاری انداخت. البته کلینتون، کیت میدلتون (عروس ملکه انگلیس) و رییس جمهور سابق روسیه (مدودف)، از جمله دیگر چهره های سرشناسی هستند که اخیرا با تاج محل ، عکس یادگاری گرفتند.

تاج محل در طلوع و غروب

تماشای طلوع آفتاب بر فراز مقبره سپید گون هندوستان بسیار جذاب است و در لحظاتی می توان، انعکاس رنگین خورشید و آسمان را بر روی تاج محل مشاهده کرد. از جمله دیگر اوقات دل انگیز برای تماشای تاج محل، غروب آفتاب است که تصویری رویایی از شکوه شاه جهان را می توان به نظاره نشست.

به هر حال، هندوستان گرم،‌ در شش ماهه دوم سال، فرصت بهتری برای گردش در اختیار علاقمندان قرار می دهد و به نظر می رسد، اگر قصد سفر به این دیار دارید، شش ماهه دوم زمان بهتری باشد. بازدید از تاج محل در روز و شب،‌ هزینه ثابتی دارد که برای گردشگران خارجی، حدود ۸۰۰ روپیه است. افراد زیر ۱۵ سال نیز به تهیه بلیط نیاز ندارند.

چگونه به تاج محل برویم؟

اخذ روادید آسان هندوستان برای رسیدن به یکی از فرودگاه های هندوستان، قدم اول است. از هر نقطه هندوستان، می توان با هواپیما به تاج محل  رفت و از فرودگاه آگرا استفاده کرد که فقط هفت کیلومتر با مرکز شهر فاصله دارد. البته قطارهای هند هم که داستانش را میدانید! شلوغ اما در دسترس و ارزان.

از دهلی، پایتخت  هند، می توان با اتوبوس هم به آگرا رفت و شکوه عشق شاه جهان را به تماشا نشست.

ریکشا، اتوبوس و دوچرخه، از جمله وسایلی هستند که در آگرا، شما را تا تاج محل هدایت می کنند. به خاطر مسائل زیست محیطی و حفظ رنگ و شفافیت این مجموعه تاریخی و گردشگری هندوستان، در محدوده ای ذوزنقه ای شکل، از ورود لوازم موتوری بنزینی و گازی جلوگیری می شود. بهتر است از اتوبوس های باتری دار که آلودگی زیست محیطی ندارند، استفاده کنید.

خرید بلیط تاج محل معمولا با صف های عریض و طویل همراه بوده است و گرچه در داخل تاج محل مجاز به عکس برداری نیستید، اما در برخی از مناطق، اجازه عکس برداری و حتی فیلمبرداری داده می شود.

همه روزه از ساعت ۶ تا ۲۰ شب می توان از عجایب هند در آگرا بازدید کرد.

توصیه های هند گردی

۱- هند، یکی از دیدنی ترین نقاط آسیا و جهان است که سفر به آن برای ایرانیان، کم هزینه و کم دردسر است. هند را در نوروز ۹۶ در فهرست اولویت های گردشگری خارج از کشور خود قرار دهید.

۲- گردشگری در هند را با سایت های گردشگری این کشور دنبال کنید که ظرفیت های بسیاری را برای شما چه در جنگل نوردی و چه گردشگری دریا و گردشگری روستایی، فراهم می کند.

۳- اگر به هند رفتید، دنیای مهمان نواز های کوچ سرفینگ و رویدادهای بین المللی اینترنیشن را فراموش نکنید.

۴- اگر خواستید در خانه های هندی ها اقامت کنید و به هتل نروید، سایت هایی چون بوکنیگ و ایر بی ان بی را در نظر داشته باشید.

۵- سفارت ایران در دهلی و سفارت هندوستان در تهران، بهترین منابع اطلاعاتی برای گردشگری در این کشور است.