گزارش مستند روزیاتو از ظهور تا سقوط پلاسکو

نماد نوستالژیک تهران، چرا به تلی از خاکستر تبدیل شد؟

دی ماه ۹۵، تلخ ترین ماه امسال شد. از درگذشت ناگهانی آیت الله هاشمی رفسنجانی در روزهای نخست این ماه دودآلود پایتخت تا سقوط ساختمان ۵۴ ساله پلاسکو در خیابان جمهوری تهران که به شهادت شماری از هموطنان آتش نشان در این حادثه غم انگیز منجر گشت، تراژدی دی ماه، تلخ تر از آنچه تصور می شد به پایان رسید.

پایتخت نیشین ها، هنوز خاطره راهپیمایی میلیونی حزن انگیز مربوط به تشییع پیکر رئیس فقید مجمع تشخیص مصحلت را در خیابان های اطراف دانشگاه تهران فراموش نکرده بودند که ۳۰ دی ماه، ایران بار دیگر عزا دار شد و دوباره پایتخت، رخت عزا بر تن کرد. عزای آتش نشانان، عزای از دست دادن فرشتگان نجات، عزای بی توجهی به اخطارهای ۱۰ گانه آتش نشانی به هیات مدیره پلاسکو و عزای تراژدی بافت فرسوده کلانشهر تهران. . .

پخش مستقیم سقوط ساختمان هفده طبقه پلاسکو در خیابان جمهوری تهران از شبکه خبر سیما، لحظاتی بعد به خبر نخست بسیاری از خبرگزاری ها و رسانه های جهان تبدیل شد که تراژدی تلخ ۱۹ ژانویه ۲۰۱۷ میلادی را به دنیا مخابره کردند. جهان در آخرین روز دی، بار دیگر از ایران شنید، اما این بار با طعم تلخ و اندوه.

اما داستان پلاسکو چه بود؟ پلاسکو چه زمانی بنا شد و چه کسانی در ساخت و احداث آن مشارکت داشتند؟ چه فعالیت هایی در آن صورت می گرفت و جریان اخطارهای متعدد سازمان آتش نشانی به هیات مدیره مجتمع تجاری پلاسکو مبنی بر ایمن نبودن سازه چیست؟

گزارش امروز روزیاتو شما را با ظهور و سقوط پلاسکو آشنا می کند.

داستان پلاسکو

کسانی که در  خیابان جمهوری تهران تردد کرده بودند، حتماً یکی از ساختمان های بلند و قدیمی معروفی که از هر نقطه این خیابان قابل مشاهده است را تماشا کرده اند. جایی در ضلع شرقی چهار راه استانبول و نزدیک سفارت انگلیس و ترکیه.

جایی که روزگاری، عشق دختر بچه ها و پسربچه ها بود که به همراهی والدین خود، به پلاسکوی مرتفع تهران بیایند و هم گشتی در این برج عظیم با فروشگاه های رنگارنگ و جذاب بزنند و هم، خرید فصل مدرسه و ایام نوروز را در آن انجام دهند.

کلنگ احداث ساختمان پلاسکو، در سال ۱۳۳۹ هجری شمسی به زمین زده شد و در سال ۱۳۴۲ کار ساخت به پایان رسید. این مجتمع تجاری، یکی از مرتفع ترین ساختمان های تهران آن روزگار به شمار می آمد. برخی، پلاسکو را نماد تهران مدرن می دانستند، چرا که بر اساس فناوری و توان مندی طراحی آن روزگار، این ساختمان، ابهتی به تهرانی که به ندرت ساختمان مرتفع در آن دیده می شد، می بخشید.

این ساختمان از روزهای نخستین فعالیت خود، یکی از مراکز اصلی و توزیع عمده فروشی و خرد انواع پوشاک مردانه تهران بوده و یکی از پاتوق های اصلی اهالی پایتخت برای خرید مایحتاج لباس مردانه به شمار می آمد.

احداث ساختمان به گونه ای بود که طراحی ساختمان های امریکایی را نشان می داد و به واسطه ارتفاع قابل ملاحظه آن و استقرار آسانسورهای مدرن در آن، موجی از علاقمندان به گردشگری ارتفاع در تهران دهه چهل را به سمت خود کشاند تا از طریق آسانسورهای پلاسکو، تهران آن روزگار را تماشا کنند.

پلاسکو در دهه چهل، دومین ساختمان مرتفع پایتخت و ایران بود که در آن، آسانسورهای مدرن اروپایی مستقر شده بود و هموطنان می توانستند برای نخستین بار، تجربه آسانسورگردی را در ساختمانی غیر دولتی، تجربه کنند.

اتوبوس های دو طبقه معروف تهران قدیم که تا اوایل دهه شصت شمسی هم در برخی نقاط پایتخت تردد می کردند، بخشی از گردشگری تهرانی ها را به سمت ساختمان پلاسکو هدایت می نمودند. رستوران بزرگی که در بالای برج قرار داشت، فرصتی را برای تهرانگردهای دهه پنجاه فراهم می کرد تا شهر را از فضایی جذاب تماشا کنند.

پلاسکو، در یکی از مقصدهای تجاری مهم پایتخت واقع شده بود که به همین خاطر، تابلوهای نئونی که برای تبلیغات در شب استفاده می شد،  یکی از جذابیت های خیابان جمهوری آن روزگار به شمار می آمد.

اکنون که ۵۴ سال از آن روزگار می گذرد، بیش از ۶۰۰ واحد صنفی در ۱۶ طبقه این مجموعه تجاری مشغول به فعالیت بودند که متاسفانه، حدود ۱۰۰ واحد از کل واحدها، دارای بیمه ایران و آسیا بوده و اطلاع دقیقی از پوشش بیمه ای دیگر واحدهای صنفی فعلاً در دست نیست.

شاید کسی فکرش هم را نمی کرد که نماد مدرنیته پایتخت ۲۳۰ ساله ایران، در صبحگاه ۳۰ دی ماه ۹۵، در اثر آتش سوزی، به یکباره فرو ریخته و به تلی از خاکستر تبدیل شود و ده ها تن از فرزندان این مرز و بوم را به خاک و خون بکشد و صدها میلیارد تومان خسارت مالی بر جای گذارد.

پلاسکو را حبیب القانیان که مالک شرکت Plasco به شمار می رفت، احداث کرد. القانیان، بزرگ ترین کارخانجات صنایع پلاستیک سازی ایران را در اختیار داشت و احداث این برج مرتفع در خیابان شاه سابق (جمهوری کنونی)، اعتباری برای پرستیژ تجاریش محسوب می شد.

آقای القانیان، مالک کارخانه پلاسکو  بود که از جمله مصنوعات آن: ظرف های ملامین و پلاستیک بوبه شمار می رفت. بازار شیک و مدرنی که ۲۹ هزار متر مربع زیر بنا داشت و طبقه زیر زمین آن، عین برج اسکان (تقاطع میرداماد-ولیعصر تهران)، حوض ها و صندلی هایی برای نشستن و وقت گذارنی قرار گرفته بود تا مشتریانش، کمی در آنجا استراحت کنند.

پلاسکو، یکی از نخستین تجربه های خرید تهرانی ها در ساختمانی لوکس و مدرن بود که برندهای گوناگونی نیز در آن عرضه می شد. پلاسکوی این روزها، قریب به ۶۰۰ واحد تجاری را شامل می شد که گردانندگانش، بوتیک داران یا فروشندگان تولیدی بودند و شاید اکثراً آنها، از این ساختمان و مالکش که در اوایل انقلاب به اعدام محکوم شد، چیزی نمی دانند.

پلاسکو گردی

کسانی که به پلاسکو رفته اند حتماً متوجه شدند که از طبقه پنجم به بعد، ساختمان کوچک تر می شود و برای رسیدن به این بخش ساختمان، با وجود راه پله، باید از آسانسور استفاده کرد. آسانسوری که روزگاری، تفریح تهرانی ها بود. در طبقه های بالای پلاسکو، از مغازهای شیک و برندهای آنچنانی خبری نبود و تنها نام تولیدی و شرکت هایی بوده که کار عمده فروشی اجناس را انجام می دادند.

راهروهای پلاسکو از قدیم الایام تا ۳۰ دی ۹۵، مملو از کیسه های پلاستیکی سیاه و سفید بزرگی بود که قرار بود به آدرس مشتریان در نقاط مختلف کشور ارسال شود. کیسه هایی که ۲۹ دی آماده شده بودند و نام گیرنده بر روی آن ها نوشته شده بود، اما تراژدی دی ماه تهرانی ها، سرنوشت دیگری برای بسته ها رقم زد تا در زیر صدها تن آواری از فولاد و سیمان، مدفون شوند.

راه پله های پلاسکو، حتی اکنون که ۷ سال از قرن بیست و یکم می گذرد، همچنان همان موزاییک های دهه چهل بود. موزاییک هایی که شاید در خانه های قدیمی تهران و شهرستان ها مشاهده کنید و حتی امکان تهیه آن در بازار مصالح ساختمانی پایتخت نیز فراهم نباشد.

لبه های فلزی کوبه شده که در پله ها به کار می رفت، یادگار معماری و طراحی دهه چهل است که دیگر خبری از آن ها نیست. اگر در پلاسکو قدم می زدید، همچون برخی از بازارهای قدیمی تهران، اگهی های ریز  و درشت بسیاری بر دیوارها و بر روی درب مغازه ها دیده می شد.

آگهی هایی که تهیه لوازم خیاطی، دوزندگی، برش، ردیف دوزی، مادگی و چیزهایی مربوط به این عرصه پوشاک را معرفی می کرد و از علاقمندان درخواست می کرد تا به شماره های خریدار، تماس بگیرند. خلاصه بازاری شلوغ از خریداران و فروشندگان بالقوه و بالفعل که معمولاً دست خالی از این بازار بیرون نمی آمدند.

قدیمی ها، آگهی های نوستالژیک بسیاری را بر روی برج بلند آن روزها شاهد بودند که آگهی نارنجی رنگ کانادا درای (Canada Dry) یکی از آن ها بود. حالا دیگر نه از آن آگهی های نوستالژیک خبری مانده است و نه از خود پلاسکو!

پس از انقلاب اسلامی، مالکیت ساختمان ۱۷ طبقه پلاسکو در اختیار بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی قرار گرفت.

در ابتدای دهه چهل، واحدهای تجاری این ساختمان به صورت قسطی و ماهانه ۱۰ ریال با قیمت ۴۵۰ هزار ریال واگذار شد. البته همان طور که در بالا اشاره کردیم، ساختمان پلاسکو که ابتدا توسط حبیب القانیان ساخته شده بود، در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی با قیمت ۲۰۰ میلیون ریال به هژیر یزدانی، سرمایه دار معروف دهه پنجاه، واگذار شد.

چندین خودکشی پر سر و صدا که از فراز پلاسکو انجام شد، بخشی از تاریخ پر فراز و نشیب آن را تشکیل می دهد.

تراژدی مستند پلاسکو

پلاسکو نا امن بود. غیر ایمن بود، سازه ای قدیمی و مملو از سیم ها و کابل های خطرناکی که به قول اهالی، سر و ته آن مشخص نبود. پلاسکو با نیم قرن سابقه ساخت، سیستم ایمنی و حفاظتی مدرن و قوی در اختیار نداشت و این قضیه را سازمان آتش نشانی تهران، بارها به هیات مدیره این مجتمع اعلام کرده بود.

طبق اعلام سخنگوی سازمان آتش نشانی، مستقر در منطقه سقوط مجتمع پلاسکو تهران، قریب به ۱۰ بار اخطار کتبی به هیات مدیره این مجموعه نسبت به غیر ایمن بودن و عدم استفاده از مجتمع به واسطه بی توجهی به مسایل ایمنی داده شده بود که متاسفانه، تصمیم قاطعی گرفته نشد و سرنوشت پلاسکو، با ریزش تراژیک آن کامل شد.

تصویر بالا، نامه سال ۹۲ معاون امور شهری و قضایی شهرداری تهران به هیات مدیره پلاسکو است. در آن نامه اعلام شده بود که :

با توجه به اعلام سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی مبنی بر خطرناک بودن محل در جهت کاهش نا ایمنی مشهود، مقتضی است در اسرع وقت، با در دست داشتن سند مالکیت و آخرین برگ عوارض نوسازی شهرداری و پروانه اشتغال، به سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی واقع در میدان حسن آباد ، ایستگاه یکم، واحد پیشگیری و حفاظت از حریق مراجعه و برابر دستورالعمل ایمنی ، نسبت به ایمن سازی واحد خود و اخذ تاییدیه اقدام نمایید.

بدیهی است، در صورت عدم پیگیری، مسئولیت عواقب هر گونه خطرات احتمالی متوجه آن شخص است.

این نامه علاوه بر شهردار ناحیه ۲ منطقه ۱۲ تهران، به ۵ مسئول دیگر نیز رونوشت خورد.

همانطور که در تصویر بالا مشاهده می کنید، ۲ سند از نامه هایی که معاون امور شهری شهرداری تهران به هیات مدیره مجتمع پلاسکو ارسال کرد ارائه شده است. در یکی از این نامه ها آمده بود:

احتراماً با توجه به اعلام سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی و به منظور افزایش ضریب ایمنی جهت پیشگیری از خطرات آتش سوری احتمالی، لحاظ و اجرای دستور العمل ایمنی ضروری است. لذا خواهشمند است دستور فرمایید به منظور برقراری ایمنی نسبی، کلیه مفاد دستور العمل پیشنهادی پیوست را به مرحله اجرا در آورده و پس از اتمام، سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی را کتباً مطلع تا در خصوص بازبینی و صدور گواهی مربوطه اقدام مقتضی به عمل آید.

با وجود آن که این نامه های اخطار، حتی به اداره کل بازرسی وزارت کار و فرمانداری تهران و حتی معاونت پیشگیری از وقوع جرم قوه قضاییه و شهردار ناحیه ارسال شده بود، اما پاسخی مستند و معقول از سوی هیات مدیره مجتمع پلاسکو مشاهده نشد.

پلاسکو، مقصد گردشگری نیم قرن پیش تهرانی  ها با وجود اخطارهای مکرر شهرداری به مسئولان آن، فرو ریخت و ده ها شهید و مصدوم برجای گذاشت و صدها میلیارد تومان به اقتصاد تهران خسارت وارد کرد. آیا اگر کمی همدلی و دقت و برخورد قاطعانه برای ایمن سازی عمارت نوستالژیک تهرانی ها در دستور کار قرار می گرفت، اکنون با تلی از خاکستر و ایران عزادار مواجه بودیم؟

ای کاش HSE را جدی تر بگیریم! شاید فردا خیلی دیر باشد.. . . .