گشتی در باغ های تاریخی شهر یزد؛ دیار قنات، قنوت و قناعت

صحبت کردن درباره برخی از شهر های ایران، سخن از زیبایی و شگفتی است. یزد، تاریخی ترین شهر تاریخ بشریت است و یکی از مکان های رویایی ایران زمین در دل کویر و جشنواره ای از زیبایی ها و شگفتی های طبیعی و باستانی و فرهنگی. جایی که روایتگر آفتاب سوزان و تجلی گر بخشی از تاریخ، معماری و هنر ایران زمین و برای شکم گردها، یادآور باقلوا و قطاب حاج خلیفه!

یزد، «شهر بادگیرها»، «دارالعباده»، «دارالعلم و دارالعمل»، «حسینیه ایران»، «شهر دوچرخه ها»، «شهر شیرینی» ، «شهر قنات و قنوت و قناعت» و «شهر آتش و آفتاب» است و همچون دیار بهار نارنج ایران (شیراز)، مقصدی ناب برای اردیبهشت گردی ایرانگردان به شمار می رود.

برای گردشگران حرفه ای و ایران شناسان، یزد،‌ جایگاه ویژه ای در میراث فرهنگی، باستانی و صنایع دستی و سوغات ایران دارد. یزد در مرکز کویر قرار دارد و طبیعت بکر مازیچال و فیلبند مازندران، اقلیم رویایی سوباتان گیلان و دشت های جذاب آذربایجان و طلای سیاه خوزستان و هرمزگان را ندارد.

در یزد، هر چه چشم کار می کند، آفتاب سوزان است و طبیعتی خشک. اما، یزد، افتخار ایران است. یزد را دومین شهر تاریخی جهان می دانند و می نامند و شماری از جذابیت های گردشگری و صنعتی و فرهنگی ایران را در خود جای داده و به همین خاطر، یکی از مقصد های گردشگری ایران به شمار می آید.

یزد کجاست؟

شهر بادگیرها را عاشقان علوی، حسینیه ایران می خوانند و عاشقان گردش، شهر دوچرخه ها و عاشقان شکم، شهر شیرینی ها و سوغات خوشمزه که آوازه آن از توکیو تا نیویورک و از استکهلم تا قاهره هم رفته است. یزد را شهر آتش و آفتاب می گویند. جایی که قنات و قنوت و قناعت، سبک زندگی خاصی را برای مردمان یزد و خطه کویر به ارمغان آورده و این شهر را در خیلی از جهات فرهنگی و هنری و اجتماعی، با دیگر مناطق ایران زمین متمایز می کند.

از یزد سخن می گوییم. .. شهر بادگیر ها. جایی که تابستان، در خانه های مردمانش خنک بوده و کم آبی و خشکسالی، مردمان این خطه را با قناعت و برنامه ریزی و کار و تلاش آشتی داده است. یزد، نخستین شهر خشت خامی است که تا کنون در تاریخ بشریت احداث شده و از یزد به عنوان دومین شهر تاریخی جهان یاد می شود.

بافت تاریخی یزد، به عنوان یکی از آثار میراث جهانی، از سوی ایران به یونسکو پیشنهاد شده است و امیدواریم، بزودی به عنوان یکی از آثار ملی ایران که ثبت جهانی می شود، در یونسکو ثبت شود. یزد دارای بافت تاریخی به مساحت عرصه ۷۴۳ هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار بوده که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بافت تاریخی یزد، یکی از جذاب ترین صحنه ها برای گردشگران داخلی و خارجی به شمار می رود. جایی که تاریخ با شما سخن می گوید. جایی که محله های دیدنی هم چون خرمشاه، یعقوبی و شش بادگیر و فهادان، جهانی از راز و رمز را در سکوت سحر انگیز کویر، برای چشمان بینا به ارمغان می آورد. در این بافت تاریخی، خانه هایی از دوره ایلخانیان را می توان مشاهده کرد و از سبک زندگی و معماری منحصر به فرد آن لذت برد.

استان یزد یکهزار و چهار صد و هشتاد اثر تاریخی ثبت شده غیر منقول و ششصد بنای تاریخی ثبت شده ملی دارد که میزبان گردشگران داخلی و خارجی است.

یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که می توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه های زرتشتیان، خانه های تاریخی، آب انبارها، باغ های تاریخی، بادگیرها و بازارچه ها اشاره کرد. از دیگر اماکن دیدنی یزد می توان به زندان اسکندر، بقعه شیخ احمد فهادان، مجموعه تاریخی هشت، مسجد چهل محراب، آتشکده زرتشتیان، گنبد مصلای عتیق، بقعه دوازده امام، مسجد یعقوبی و بقعه سید شمس الدین اشاره کرد.

اگر به یزد سفر می  کنید، کهن دژ یزد را ببینید که از قدیمی ترین بناهای خشتی جهان بوده و در شهر باستانی میبد یزد، یکی از پایتخت های تولید کاشی و سرامیک ایران قرار دارد.

باغ های ایرانی، آوازه جهانی دارد و معماری و جذابیت بصری و هنری آن، خیلی ها را در دنیا عاشق و دلباخته خود کرده است. در میان باغ های ایرانی،‌ باغ های تاریخی یزد، جایگاه خاصی دارد. یزد را شهر ترین های ایرانی می دانند. بلند ترین بادگیر جهان در این شهر قرار دارد که بادگیر باغ دولت آباد است و بیش از ۳۰۰ سال قدمت داشته و توسط  فردی به نام محمد تقی خان یزدی بنا شد و ۳۳ متر ارتفاع دارد.

اگر به باغ دولت آباد رفتید، این شانس را خواهید داشت که زیباترین و بلند ترین بادگیر جهان را بر فراز یزد مشاهده کنید. باغ دولت آباد، مدت ها محل اقامت کریم خان، سر سلسله زندیه بوده و از نظر طراحی و ساختار زیبا شناسی، از افتخارات باغ های دوران زندیه به شمار می رود. باغ دولت آباد را هم ردیف باغ فین کاشان و باغ شازده کرمان می دانند.

به گفته سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان یزد، در سال ۱۳۹۰، تعداد ۹ باغ ایرانی به ثبت جهانی رسیدند که ۲ باغ تاریخی دولت آباد یزد و پهلوان پور مهریز از جمله این باغ‎‎ها بودند.

در یزد، مسجد جامع کبیر، از شاهکارهای معماری جهان به شمار می رود و بلندترین مناره را در اختیار دارد. مناره های ۵۲ متری مسجد جامع کبیر یزد یکی از مقصد های گردشگری در این استان زیبا و دیدنی ایران است.

نقاشان و معماران ایرانی فضای باغ ها در یزد را چنان تزئین می کردند که جلوه گر هنر، فرهنگ و تمدن ایرانی باشد و به همین علت باغ های هر دوره دارای سبک و معماری خاص خود است و جالب ترین سبک معماری ایرانی که همراه با خلاقیت و ابتکار هنری آنان بود، تلفیق معماری ایرانی با سبک اسلامی بود.

باغ های ایرانی به خصوص باغ های یزد، در برگیرنده آرمان ها و اندیشه های آنانی است که باغ را تمثیلی از بهشت برین می دانستند و تمنای جاودانگی را در باغ تجربه می کردند.

باغ دولت آباد

باغ دولت آباد یکی از باغ های تاریخی استان یزد و از معروف ترین باغ های ایران است که مخاطبان و شهرتی جهانی دارد. باغی که در فهرست آثار یونسکو قرار داشته و محوطه ای بین المللی است و این افتخاری برای باغ های ایرانیست. گفته شده که این باغ در اواخر دوره افشاریه احداث گردید. مرحوم محمدتقی خان ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر را احداث نمود و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند و سپس مجموعه حکومتی (دارالحکومه) خو د را بنا کرد.

پیدایش مجموعه عمارات باغ دولت‌آباد پس از احداث و احیای رشته‌های قناتی است که با همین نام شکل‌گرفته و پس از رونق باغ‌های پیرامون، در آن چند عمارت شامل عمارت سردر، عمارت بهشت‌آیین، تالار آیینه، عمارت تهرانی، عمارت هشتی (عمارت بادگیر)، عمارت سردر شمالی (مربوط به باغ بهشت‌آیین) و تالار طنبی احداث شده است. همچنین اسطبلی بزرگ با شترخانه و غلام خانه در غرب باغ و در کنار رودخانه خشک قرار دارد.

این باغ با مساحتی درحدود هفتاد هزار متر مربع شامل ساختمان‌ها، حوض‌ها و آبنماهای بسیاری بوده که در فضای بین آنها باغ‌های با درختان انار و انگور و… باگل‌های فراوانی زینت بخش محیط بوده‌اند. قنات تاریخی عظیم دولت‌آباد با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده و از ارتفاعات مهریز سرچشمه می گرفته و پس از مشروب کردن بخشی از زمین های مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی و طی بیش از ۵۰ کیلومتر به یزد میرسیده و باغ دولت‌آباد را آبیاری می کرد.

این باغ از دو بخش کلی اندرونی و بیرونی (جلوخان) تشکیل می‌شود. دولت‌آباد از دیدگاه گونه شناسی عملکردی، باغ «سکونتگاهی-حکومتی» است. به نحوی که باغ بیرونی محل انجام تشریفات حکومتی، مراسم ورزشی و اداره امور شهر بوده است و باغ اندرونی، بخش خصوصی و اقامت گاهی مجموعه به شمار می رفته است. در باغ‌های سکونتگاهی-حکومتی، عرصه اندرونی را از سایر عرصه‌ها کاملاً متمایز می‌کردند و حتی دربان یا حاجبی را برای نظارت بر آن تعیین می‌کردند.

ارتفاع بادگیر این باغ از سطح زمین سی و چهار متر است و در شب، زیبایی این مجموعه را دو چندان می کند. این بادگیر به خوبیِ کولر، نقش خنک کننده را برای ساختمان ایفا می کند که در گذشته در اقصی نقاط این شهر کویری چنین بادگیرهایی استفاده می شده است.

در این ساختمان ها با تلفیق باد و آب که در حوض های داخل ساختمان در جریان است، هوای خنک به قسمت شاه نشین و تالارها انتقال پیدا می کند به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می شود. درهای این بنای تاریخی از چوب است و برای تزئین آن نجاران و هنرمندان با دستان خود طرح و نقشی زیبا بر آن ترسیم کرده اند که هنوز هم از زیبایی خاصی برخوردار است.

عمارت دولت آباد از اتاق ‌های متعددی برخوردار است که بیشتر این اتاق ها دارای حوضی کوچک هستند که همیشه در آن آب بوده و تعدادی ماهی نیز در این حوض ها خودنمایی می کردند.

یکی از خصوصیات مهم این باغ، نظم دقیق و هندسی در نحوه کاشتن درختان است و برای این منظور هر بخش از باغ که به مربع یا مستطیل است به مربع های کوچک تقسیم و در هر راس این شبکه مربعی یک درخت که عمر طولانی تر دارد کاشته می شد و سپس این مربع ها به مربع های کوچک تر تقسیم و در هر راس آن درختان با عمر متوسط و به همین ترتیب درختان با عمر کوتاه در رأس های مربع های میان آنها قرار می گیرد.

یکی از موضوعات جالبی که باید در باغ دولت آباد یزد به آن اشاره کرد، مساله تقارن است که بسیار در معماری آثار باستانی کشور به چشم می خورد. به نظر می رسد باغ های ایرانی، یکی از جلوه گاه های هنر تقارن در معماری سنتی بناهای ایران به شمار می رود. کوشک به‌عنوان اصلی‌ترین بنای باغ ایرانی روی محور تقارن باغ قرار می‌گیرد. اوج این تقارن را می‌توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل‌ها و درختان نیز قرینه کاشته می‌شوند.

۹ باغ دیگر تاریخی استان یزد را می توان موارد زیر دانست که اگر به یزد رویایی سفر کردید، حتما به آدرس هایی که اشاره شده برای بازدید از باغ های تاریخی این استان، مراجعه کنید.

باغ امید سالار

باغ امید سالار مربوط به اواخر دوره قاجار است و در یزد، محله نظامیه، باغ محله واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۴۴۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ رستم دستور

باغ و عمارت رستم دستور مربوط به اواخر دوره قاجار است و در یزد، بلوار دانشجو، کوچه اشترخان، کوچه شهید احمد عسکری، پلاک ۹۳، باغ و عمارت رستم دستور واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۶ دی ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۴۴۱۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ عبدالرحیم خان

مجموعه باغ عبدالرحیم خان مربوط به دوره قاجار است و در یزد، بلوار شهید نواب صفوی، کوی رحیم آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۷۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ مشیر

مجموعهٔ باغ مشیر مربوط به دوره قاجار است و در یزد، خیابان انقلاب، کوی امیر آباد، کوچه باغ مشیر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شمارهٔ ثبت ۷۷۷۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ مشیر رحیم آباد

باغ مشیر رحیم آباد مربوط به دوره پهلوی است و در یزد، چهارراه دولت آباد، انتهای خیابان نواب صفوی، کوچه رحیم آباد واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۰ خرداد ۱۳۸۲ با شمارهٔ ثبت ۸۶۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ کاکا

خانه باغ کاکا مربوط به اوایل دوره پهلوی است و در یزد، تفت، بخش مرکزی، خیابان آیت‌الله کاشانی، ابتدای کوچه بوعلی، پلاک ۲ شهرداری و آب ۳۶۳، خانه باغ کاکا واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸۹۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ خان

مجموعه باغ خان مربوط به دوره قاجار است و در یزد، بین راه قدیم یزد، تفت واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شمارهٔ ثبت ۳۸۰۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

باغ چهل تن

کمى بالاتر از باغ چهل تن، محوطهٔ پردرخت دیگرى به نام «هفت‌‌تن» با ایوان و بناى زیبایى وجود داشته که در آن مطلب زیر نوشته شده بود؛ «آرامگاه شاه شجاع شهریار آل مظفر، ممدوح خواجه حافظ و متوفى به سال ۷۷۶ هجرى، در این باغ قرار دارد.

البته از آثار موجود بیرون باغ معلوم مى‌شود که در زمان قدیم بناها و متعلقاتى در مجاورت این محل وجود داشته که بعدها از میان رفته است.

باغ ناجی یزد

کوشک و باغ ناجی یزد متعلق به دوره قاجار واقع در بلوار شهید بهشتی یزد در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. با ثبت این باغ تعداد باغ‌های ثبت شده استان یزد به ۳۱ عدد رسید.

این عمارت و باغ املاک شخصی به نام ناجی، با کاربری مسکونی بوده که در دوره‌های مختلف الحاقاتی در آن صورت گرفته است. این باغ پس از اهدا آن به شهرداری در حال حاضر به صورت بوستان بازسازی و مورد استفاده عموم است.

کوشک این باغ مشتمل بر ۴ جبهه فعال در یک بنای مرکزی است. این عمارت در قسمت شرقی دارای یک تالار با بادگیر و ۲ اتاق در بالای آن و ۵ اتاق در طبقه همکف است. به جز جبهه شمالی بقیه قسمت‌ها دارای زیرزمین است.

باغ پلهوان یزد

یکی از جاذبه های گردشگری مشهور و پر تردد در مهریز یزد، باغ پهلوان نام دارد. اساس نام گیری این باغ هم داستانی دارد. در اصل این باغ که قدمت آن به اواخر دوره ی قاجاریه می رسد برای فردی به نام حسن ملارضا بوده است و به دلایلی بعد از او این باغ به دامادش علی پهلوان می رسد. از این رو به این باغ باغ پهلوان نیز می گویند و به این نام شهرت بیشتری دارد.

این بنا  که در لیست مهم ترین مراکز گردشگری ایران است دارای تاریخ متعددی است که به ادوار مختلفی بسط پیدا می کند اما دوران قاجاریه، مختص زمان گشایش آن بوده و بدان شهرت بیشتری دارد. این باغ که درست در منطقه ی مزویر آباد مهریز قرار دارد، به دلیل اینکه در منطقه ی خوش آب و هوا بوده است، محل تردد و در کل این منطقه محل زندگی اعیان زمان خود بوده است. باغ هایی که در این منطقه بر جای مانده اند همه حاصل دوران قاجار و پهلوی هستند که از طراوت خاص و بی نظیری برخوردارند.

چند نکته

۱- باغ های ایرانی یکی از ظرفیت ها و جذابیت های بی نظیر و منحصر به فرد معماری و گردشگری و میراث فرهنگی ایران هستند. برای معرفی جهانی چنین توان مندی های باشکوهی که اکنون به فهرست آثار یونسکو هم اضافه شده است، راه اندازی پرتال اختصاصی بین المللی معرفی باغ های ایرانی در فضای سایبر ضروری تصور می شود.

۲- معرفی باغ های ایرانی به گردشگران داخلی و خارجی، تاثیر زیادی در الهام بخشی از این باغ ها در معماری نوین ایران امروز خواهد داشت.

۳- درختانی که در باغ های ایرانی مانند باغ فین کاشان وجود دارد، قدمتی کهن دارد. حفاظت از این درختان در کنار حفاظت از عمارت های باشکوهی که در باغ ایرانی در سراسر کشور وجود دارد، به یک اندازه اهمیت دارد و باید در کانون توجه سازمان میراث فرهنگی و محیط زیست کشورمان قرار بگیرد.

۴- اگر در اردیبهشت، قصد یزد گردی و دیدار از باغ های باشکوه یزدی ها را داشتید، توصیه های تریپ ادوایزری ها می تواند شما را در این گردش بهاری یاری دهد.

۵- پیش از سفر به یزد، فرصت های گردشگری و اقامتی این استان را از اداره کل گردشگری استان یزد استعلام کنید.

برای سفر به یزد، از خدمات گردشگری زورق و پین تا پین استفاده کنید.

برای آگاهی از جدید ترین خبرها از دنیای گردشگری در ایران و سایر نقاط جهان، درگاه های اطلاع رسانی آرمان سفر و دنیای سفر را دنبال نمایید.