سفر به روستای رویین اسفراین؛ پایتخت نساجی سنتی ایران

هر نقطه از این مرز و بوم، دنیایی از شگفتی ها و زیبایی ها را در مقابل دیدگان ایرانگردان و عاشقان سرزمین کهن پارس قرار می دهد. از زابل،  لالجین و نوش آباد، تا مازیچال و سوباتان، همه و همه فرصتی رویایی را به عاشقان طبیعت و ایران شناسان می دهند.

یکی از جذاب ترین ظرفیت های گردشگری کشور که بخشی از فرهنگ و تمدن ایران را با ظرافت های خود بازگو می کند، روستای رویین در شهرستان اسفراین خراسان شمالی (پایتخت کشتی چوخه ایران) است که از آن به عنوان پایتخت نساجی سنتی ایران نام می برند.

گردشگری امروز روزیاتو، شما را به دیدن یکی دیگر از روستاهای زیبای این کهن دیار می برد.

دهکده نساجی سنتی ایران همچون لالجین یزد و تیمره ، محفل و فرصتی برای مو شکافی بخشی از تاریخ صنایع دستی است. گردشگران حرفه ای هنگامی که به رویین می روند، به یاد روستای پلکانی ماسوله در سرزمین های سبز شمال کشور می افتند؛ جایی که تلفیق معماری زیبا و سبک زندگی سنتی مردمانش در کنار آب جوشان چشمه های آلاداغ، لحظات خاطره انگیز و رویایی  را در ذهن هر رهگذری ثبت می کند.

در رویین، ۴ اصله درخت چنار با قدمتی بالای پانصد سال شناسایی شده که بخشی از اعتبار و قدمت این منطقه گردشگری زیبا را نمایان می کند. رویین در اسفند ۱۳۹۱ به عنون منطقه ملی نمونه گردشگری به ثبت رسید.

به قول کارشناسان معماری و زیبا شناسی اقلیمی، معماری منظر بکر روستایی که درون دره ای با چشم انداز رویایی قرار دارد، رویین اسفراین را به یکی از پتانسیل های گردشگری روستایی (Village tourism) در شمال شرقی ایران تبدیل کرده است. ما این جا با ماسوله شماره ۲ مواجه هستیم؛ ‌جایی که ساختار پلکانی منازل در کنار ارتفاعات سر به فلک کشیده آلاداغ با پوشش گسترده گیاهان دارویی متنوع این خطه، جشنواره ای از رنگ را برای گردشگران به ارمغان می آورد.

رویین اسفراین کجاست؟

رویین اسفراین از جمله مناطق ایران به شمار می رود که چندان در خبر ها و رسانه ها درباره آن چیزی نشنیده ایم. این مکان در بیست و شش کیلومتری شمال اسفراین در استان خراسان شمالی واقع شده و دارای آب و هوای معتدل کوهستانی با زمستان‌‌های سرد و پر برف و تابستان ‌های معتدل است. آب فراوان، باغ های این روستا را پر رونق ساخته به طوری که هیچ فصلی از سال از محصولات باغی بی‌ بهره نیست.

برای آنکه به این روستای زیبا و تاریخی سفر کنید و سوغاتی از صنایع دستی آن را به ارمغان آورید، راه های مختلفی وجود دارد. مسیر تهران به بجنورد، یکی از آن ها است. از مسیر تهران به سبرواز و سپس به اسفراین نیز می توان به رویین رسید. اگر در مشهد بودید و قصد سفر به رویین داشتید، از جاده بجنورد به سمت پایتخت نساجی سنتی ایران عزیمت نمایید.

 در این روستا ، خانه‌ ها به طرز بسیار زیبایی به صورت پلکانی بر روی یکدیگر ساخته شده اند، به طوری که پشت بام منزل یکی حیاط خانه دیگری است. کوچه‌ های پیچ در پیچ، بافت قدیمی خانه‌ ها، شیب کوچه به کوچه روستا، ارتفاعات بلند، رودخانه ‌های دائمی و درختان چنار کهنسال، چهره این روستا را منحصر به فرد ساخته است.

روستای پلکانی رویین اسفراین با توجه به نوع معماری، بافت تاریخی منحصر به فرد، رونق صنایع دستی و آب و هوای خوب، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و به عنوان روستای هدف گردشگری تعیین شده است. قدمت آن به عصر زندگی حافظ درقرن هشتم  هجری باز می گردد.

بخشی از فعالیت زنان و مردان جوان و کهنسال رویین، به امور نساجی مرتبط می شود. آن ها در این عرصه سابقه چند صد ساله دارند و عاشقانه، میراث نیاکان خود را در روزگار مدرن دنبال می کنند.

زنان رویینی که بعضا به واسطه آب و هوای خوب و سر زندگی سبک زندگیشان، بیش از ۸۰ سال سن دارند، با چرخ های نساجی فوق  العاده قدیمی صد ساله، به نخ ریسی، بافندگی و چادر شب بافی مشغول هستند. آن ها در این هنر زیبای رنگارنگ نیز تبحر خاصی دارند؛ آن هم با ابزارهای قدیمی و سنتی و نه با ماشین ها و دستگاه های پیشرفته صنعت نساجی.

مشاهدات عینی در رویین عصر امروز نشان می دهد که سبک زندگی و صنعت در دهکده سنتی نساجی  ایران، همچنان بر  مبنای یافته ها و روش های کاملا سنتی انجام می شود. همین امر، آوازه رویین را در داخل و خارج از مرز ها گسترش داده است. رویینی ها به هنر صنایع دستی خود افتخار می کنند و به نظر می رسد این فن و حرفه را به نسل های جوان نیز انتقال داده اند.

از کوند تا چادر شب در رویین

یکی ازصنایع رایج در روستای تاریخی روئین «تنور سازی» و «کوندی سازی» بوده است، اما متاسفانه با رواج نانوایی‌ های صنعتی به مرور این کار نیز رو به فراموشی می‌ رود. یکی دیگر از صنایع دستی این روستا، چادرشب بافی است که هم به صورت دستی (سنتی) و هم به صورت صنعتی هنوز ادامه دارد و به واسطه همین هنر خاص است که زبانزد شده است. این روستا قابلیت تبدیل شدن به قطب بافته‌ های سنتی نساجی را دارد.

گفته می شود عامل زنده نگهداشتن این صنایع قدیمی در رویین امروز، افرادی همچون «حاجی هانی غلامی»، «حسین غلام نبی» و «قدرت حسین» بوده اند.

در سال های نه چندان دور از هر کوچه روئین که عبور می کردید، بوی نان تازه ای که مادران در تنور داغ می پختند، هر کسی را تحت تاثیر قرار می داد. «فتیر» که نوعی نان محلی روئینی است نیز در همین تنور های گلی پخته می شود.

یکی از کارهایی که بانوان رویینی هر هفته انجام می دادند، پختن نان تازه در تنورهای گلی بود. آن ها برای این کار مقداری آرد را بر می داشتند و یک روز قبل خمیر می کردند و برای روز بعد کار پختن نان و فتیر را انجام می دادند.

«کوندی» به منبع بزرگی اطلاق می گردد که با گل رس ساخته می شده و مردم روئین حبوبات، گندم، جو و آرد خود را در آن ذخیره می کردند. معمولا «کوندی» در اتاقی مخصوص به نام «کوندی خانه» قرار داشت و از رطوبت و نور نیز دور نگه داشته می شد تا آسیبی به حبوبات و آرد ذخیره شده وارد نشود.

یکی دیگر از مشاغل برخی ساکنان روئین، آسیابانی بود که با توجه به وجود رودخانه پر آب روئین در دو نوع آبی و آتشی پیگیری می شد. افرادی همچون «حاجی اسدی» ، «خانواده جواهری» و «علی اکبر مختاری» در این اواخر  مشغول به انجام شغل مذکور بودند.

چادر شب بافی و وجود باغات زیبای سیب، از جمله مواردی است که موجب شده مسوولان این منطقه را به عنوان اکو موزه معرفی کنند. این مهارت یکی از هنرهای دستی مردم روستای روئین است که از دویست سال پیش رواج داشته و به دلیل وجود این هنر، روستا در کشور به ثبت رسیده است.

چادر شب با دستگاه‌ های ساخته دست نجارهای محلی بافته می‌ شود. نام این دستگاه‌ها پاچال است. محصولات در خانه بافته و آماده می‌ شوند. چادر شب، چورشب یا لاون از دو جنس پشمی و ابریشمی بافته می‌ شد. نوع ابریشمی که به آن دارایی می‌ گویند، مخصوص خانواده‌ های اعیان است. بیشتر نوع پشمی آن در خانه هر بومی یافت می‌ شود.

ابزار هایی که در صنعت نساجی سنتی این شهر تاریخی به کار می روند، اسامی خاصی دارند که در زیر به شماری از آن ها اشاره می کنیم:

دستگاه عاروس: حلقه‌ای برای نگهداری ورد که از سقف آویزان می‌ کنند.

ورد: دو عدد چوب ۵۰ سانتی‌متری که به طور موازی در بین تارها قرار می‌ دهند. تارها از بین رشته‌ های نخی کنفی بین وردها می‌ گذرند.

تاریاتان: راز میان ورد رشته‌ های نخ‌ هایی هستند که به طور افقی می‌ گذرند.

شانه: یک وسیله چوبی که نخ‌ های افقی تار از میان آن عبور می‌ کنند و پس از هر رج بافت روی قسمت بافته شده کوبیده می‌ شود.

چادر شب بافی تون: نخ‌ هایی که به صورت عرضی قرار داده شده اند.

ارج: وسیله‌ ای چوبی که تیغه‌ای آهنی دارد و برای ثابت نگه داشتن قسمت بافته شده به کار می‌ رود.

دستکش: وسیله‌ای که از جنس شاخ گوزن ساخته می‌ شود و در حفره درون پیش نورد قرار می‌ گیرد. به دستکش از محل نشستن بافنده یک طناب وصل است که برای سفت کردن بافته به کار می‌ رود.

پی نورد: چوبی که رو به‌ روی بافنده قرار دارد و برای جمع کردن قسمت بافته شده به کار می‌ رود.

ماکو: تکه چوبی است که نخ تون برای بافت به دور آن می‌ پیچد و شاید وسیله ای تقریبا شناخته شده ای برای شما به نسبت دیگر ابزارهای بالا باشد.

دهکده نساجی سنتی ایران در نمایشگاه های داخلی و بین المللی نیز حضور فعالی دارد. بعضا در نمایشگاه های ملی صنایع دستی خراسان، شاهد حضور هنرمندان خوش ذوق و به خصوص نسل جوان رویینی هستیم.

در گذشته مردم برای آنکه بتوانند چادر شب ببافند، به امر نوغان‌ داری مشغول بودند و نخ‌ های مورد نیاز را از ابریشمی که از پیله‌ هایشان خارج می‌ شد، تهیه می‌ کردند. اما کم کم تولید این هنر دست ارزشمند، به‌وسیله نخ‌ های پنبه‌ای نیز میسر گشت.

این مکان که به‌ عنوان خاستگاه بافت چادر شب مطرح است، در سال ۱۳۸۹ اولین روستای نساجی سنتی کشور لقب گرفت و به عنوان پایلوت کشوری انتخاب گردید. در این روستا ۳۰۰ دستگاه چادر شب بافی مشغول به تولید پارچه چادر شب، حوله و شال هستند.

چادر شب بافی در رویین، قدمتی دیرینه دارد. البته این حرفه در مناطق مختلف ایران مشاهده می شود که از جمله هنرهای دستی در حال فراموشی به شمار می رود.

این وسیله در گیلان به عنوان نوعی کمرپیچ برای زنان محلی استفاده می‌ شود. الیاف به کار رفته معمولا ابریشمی و با رنگ‌ های زنده و شاد هستند.

ابعاد چادرشب معمولاً ۲×۲ بوده، دارای نقش‌ های هندسی چهارخانه است و بیشتر با رنگ زمینه قرمز بافته می‌ شود.

این پارچه از نخ‌ های پنبه‌ ای، پشم و ابریشمی از سالیان گذشته تاکنون با کاربردهای گوناگون بافته شده است. چادر شب در اصطلاح محلی در استان مازندران لاون نامیده می شود. چادر شب یا یک لاون معمولا از شش تخته با طرح‌های ذهنی و بدون استفاده از نقشه یا طرح در رنگ‌ های متنوع توسط زنان تهیه می گردد.

مواد اولیه دستگاه های چاد رشب بافی در گذشته به علت عدم گسترش جمعیت، به وسیله کشت پنبه یا پشم گوسفند و کرک شتر در محل تهیه می شد. اما بر اثر پیشرفت تکنیک و گسترش جمعیت و پیدایش الیاف مصنوعی وارداتی، مواد اولیه مصرفی تغییر کرده است . نوع مواد اولیه‌ ای که برای چادر شب مصرف می‌گردد مختلف بوده و از لحاظ قیمت نیز متفاوت است،‌ ولی به طور کلی این مواد شامل نخ پنبه‌ ای نخ و یسکوز، مواد رنگی و نشاسته هستند.

چند نکته درباره رویین رویین

۱- رویین برای گسترش صنعت گردشگری روستایی خود باید به عنوان اکو موزه کشور، فعال تر عمل کند و سازمان گردشگری نیز برای رونق اقتصاد صنایع دستی و همچنین گردشگری این روستا، اقدامات بیشتری را با همیاری کارآفرینان در دستور کار قرار دهد.

۲- دهکده سنتی جذاب و زیبای نساجی سنتی ایران، در فضای گردشگری مجازی دنیا، محتوای خوبی ندارد. تاسیس معاونت فناوری مجازی در سازمان گردشگری ایران، می تواند توسعه گردشگری مجازی رویین و دیگر مناطق کشور را به دنبال داشته باشد.

۳- کمتر کسی در ایران رویین را می شناسد. موسسات گردشگری باید با همیاری سازمان میراث فرهنگی، برای توسعه گردشگری روستایی داخلی و جذب گردشگران خارجی، به برند سازی رویین در دنیا اقدام کنند. محصولات صنایع دستی رویینی ها نباید تا این حد مهجور بماند.

۴- طبق آمارهای سال ۹۵، حدود ۴۰۰ نفر در این روستا به طور مستقیم به تهیه نخ و رنگ و بافت چادر شب مشغول هستند. تقویت صنایع دستی این خطه، نیازمند حمایت اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی خراسان شمالی و معرفی آن در بازارهای اطراف حرم رضوی به گردشگران مذهبی است.

۵- رویین سال آینده، نامزد دهکده جهانی نساجی سنتی خواهد بود. برای تقویت برند گردشگری استان خراسان که یکی از مقصدهای مهم گردشگری مذهبی در ایران و خاورمیانه است، همه بخش های استان باید تلاش کنند.

۶- در سه کیلومتری جنوب اسفراین ، کهن دژی معروف به شهر بلقیس، ساخته شده که بر اساس اسلوب معماری ساسانی، شامل سه بخش کهن دژ، ریض، شارستان و بیست و یک برج با ارتفاعات مختلف است. این مکان برای آخرین بار در دوره صفوی متروکه شده است.

کهن دژ بلقیس که به نارین قلعه شهرت یافته، یکی از شهرهای مهم در حاشیه جاده ابریشم بوده و اکنون عظیم ترین میراث خشتی ایران بعد از ارگ بم به شمار می رود.