با معروف ترین بازار تاریخی جنوب کشور آشنا شویم؛ «بازار وکیل» شیراز

ایران، سرزمین هزار رنگ هزار نقش، اقلیم آب انبارها، قنات ها و مساجد و حمام ها و بازارهای عریض و طویل است که هر یک، گوشه ای از شکوه تمدن بزرگ پارس را به رخ می کشد و با این سازه ها می توان تاریخ و فرهنگ این مرز و بوم را به نظاره نشست.

تفاوتی نمی کند که شما به خانه های تاریخی تبریز سفر کنید یا بازار هزار ساله قزوینی ها را مشاهده کرده یا باغ ها و قنات ها، حمام و آب انبارهای یزد و کاشان و اصفهان را نظاره گر باشید. همه، سبک زندگی و شکوه معماری و توانمندی طراحی و خلاقیت مهندسی ایرانیان را در اعصار گوناگون تاریخ بازگو می کند که برای ایرانگردان عاشق، تاملی بر آفاق و انفس بوده و برای عوام، به راه بادیه رفتن و رهایی از نشستن باطل . . .

ما در ایران، بازارهایی داریم که قدمت چند صد ساله آن ها، گوشه ای از تاریخ سرزمین اهورایی را به تصویر می کشد و دیدنشان هر بار، ناگفته های بسیاری را عیان می کند و بازار زیبای وکیل شیراز نیز از این قاعده مستثنی نیست.

با سرویس گردشگری روزیاتو، امروز به بازار وکیل شیرازی ها می رویم تا از قابلیت های فرهنگی و تجاری آن آشنا شویم.

با ما همراه شوید.

بازار وکیل؛ داستان ۲ قرن تلاش

یکی از زیباترین و قدیمی ترین بازارهای ایران در شهر ادب و فرهنگ و هنر و مقصد شماره یک گردشگری این سرزمین قرار دارد. شهر حافظ خلوت نشین و سعدی شیرین سخن و دیار بهار نارنج های مست کننده، اعتباری به بلندای نام ایران داشته و یکی از مقصدهای دیدنی گردشگری آن، همین بازار وکیل است.

جایی که می توان بخشی از تاریخ معاصر شهر را در آن جستجو کرد و انواع و اقسام پوشیدنی ها و خوراکی ها و نوشیدنی های خوشمزه شیرازی های خونگرم را در آن مشاهده و مصرف کرد. به قول شاعر:

به شیراز آی و فیض روح قدسی                  بجوی از مردم صاحب کمالش

بازار وکیل، همان طور که از نامش پیداست، یادگار جذاب دوران کریم خان زند، وکیل الرعایای عهد زندیه است. شیراز، از مهم ترین شهرهای ایران در اعصار گوناگون بوده و در دوره های مختلفی همچون آل مظفر، مقر حکومت ایران بود. پس از آن وقتی کریم خان زند، شیراز را پایتخت کشور کرد، آبادانی و رفاه و توسعه این شهر در دستور کار قرار گرفت و ما شاهد ساخت قلعه ها،‌ حصار ها و کاروانسرهای بزرگ در شهر هستیم.

در میان این همه ابنیه ای که در تاریخ معاصر شیراز مشاهده می شود، بازار وکیل، همچون گوهری تابناک بر تارک هنر و معماری شیراز می درخشد. گفته شده که شروع ساخت آن از سال ۱۱۳۶ هجری شمسی آغاز شد و حدود بیست سال نیز به طول انجامید.

پس از ساخت بازار وکیل، قلب تجاری شیراز در این محل می تپید و همچنان نیز ادامه یافت. در دوره های متفاوت، تغییرات و تعمیرات اساسی در کالبد بازار وکیل صورت گرفت. مثلا در سال ۱۳۱۵ هجری شمسی، با احداث خیابان زند،‌ ارتباط راسته شمالی با دامه خود تا چهار سوق بزرگ بازار قطع گردید و بخشی از راسته شمالی شامل ۸ طاق و کاروانسرای قوامی و قسمتی از کاروانسرای روغنی به ناچار تخریب شد.

البته اخیرا نیز اسنادی با قدمت حدود ۱ قرن در بازار کشف شد که در آن، قیمت ها و خرید و فروش های مواردی در بازار آن زمان دیده می شد. این بازار یکی از آثار ملی کشور است که در سال ۱۳۵۱ ثبت ملی شد و امیدواریم پرونده آن برای ثبت جهانی نیز در سال های آینده به یونسکو ارسال شود.

در بازار وکیل بخرید

در بازار وکیل، بسیاری از سوغات جذاب و خوشمزه و دیدنی شیرازی ها را می توان مشاهده و خرید کرد. از درب ورودی تا انتهای بازار، همچون بازار رضا شیراز و بازار قزوین و بازار مسقف تبریزی ها، سرتا سر بازار را مغازه های رنگارنگ با جنس های فریبنده پر کرده است که هر رهگذری را با هر سلیقه و مرام و نیازی، به سمت خود جذب می کند.

بعید است کسی وارد این نمایشگاه بزرگ از غذاها و لباس ها و اجناس خانه و امثالهم شود و دست خالی برگردد. شاید نوع چیدمان اجناس در مغازه ها نیز که خیلی با روش مدرن امروزی همراه نیست، در جذب مخاطب و مشتری تاثیر گذار باشد. البته در بازار وکیل، شما می توانید اجناسی پیدا کنید که کیفیت و البته قیمتی بسیار بیشتر از اجناسی باشد که در بیرون بازار دیده اید.

پارچه های خوب  و مرغوب با قیمت های مناسب در کنار سوغات خوشمزه و تازه شیرازی ها، از جمله انتخاب های شماره ۱ گردشگران به دیار ادب و شعر و بهار نارنج است. مسقطی، انواع عرقیجات، شیرینی های سنتی و خشکبار و ادویه شیرازی ها، از جمله سوغات این دیار بوده که در بازار وکیل به وفور یافت می شود.

ساعت کار بازار معمولا در روزهای آخر هفته و عید، تا دیر وقت است اما در روزهای عادی معمولا تا ۵ و ۶ بیشتر کار نمی کند.

معماری بازار وکیل

بازار وکیل، معماری خاصی دارد که از اهمیت بسزایی برخوردار است و دانشجویان هنر و معماری، معمولا به عنوان مطالعه موردی (case study) از بافت و طرح و نقش این بازار در مقالات و گزارشات کیفی خود استفاده می کنند. این بازار در مساحتی به وسعت بیست و یک هزار متر مربع بنا شده و همچون بسیاری از بازارهای سنتی کشور،‌ اندرونی دارد.

بهترین معماران وقت در طراحی و ساخت بنا به کار گرفته شده اند و گفته شده که طرح کلی آن، اقتباسی از بازارچه اصفهان و بازار قیصریه است. بنابراین مشاهده عناصر معماری صفویان در بازار وکیل خیلی سخت نیست. مصالحی که در بازار استفاده شده، گچ و آهک بوده که روی پایه های از تخته سنگ های تراشیده بنا شده اند.

بازار آنچنان محکم ساخته شده است که زلزله های شیراز تا کنون نتوانسته آسیب جدی به آن وارد کند. گرچه برخی از سازه های مغازه ها فرسوده شده و با هشدار مسئولان در چند ماه اخیر پس از حادثه تلخ پلاسکو تهران همراه شد، اما تعمیر اساسی بازار مورد نیاز است.

در بازار وکیل همچون مراکز خرید بزرگ، هر بخشی از بازار بنا به کارهای صنعتی و خدماتی که در آن روی می دهد، نام به خصوصی دارد که از آن جمله می توان به بازار بلورها، بازار شمشیرگرها، بازار خیاط ها و بازار سراج ها اشاره کرد.

ویژگی معماری بازار

باید اذعان کرد که یکی از مهم ترین فاکتورهای متمایز کننده بازار وکیل با برخی از بازارهای سنتی ایران، ارتفاع و بلندی سقف راسته ها است که ابهت خاصی را به این بنای تاریخی بخشیده است. راسته ها از کف زمین، حدود ۱۰ متر ارتفاع داشته که در فضای بی نظیری را خلق کرده اند.

البته بازار وکیل به نسبت بعضی از بازارهای سنتی کشور کمی عریض تر است. مساله بعدی، شیوه نور گیری بازار است که در سقف،‌ روزنه هایی کار گذاشته شده که از تابش مستقیم نور به داخل جلوگیری کرده و درهنگام بارش باران های شدید، مانع ورود حجم زیاد آب به داخل بازار می شود.

اگر به بازار وکیل مراجعه کنید و بالای حجره ها را مشاهده کنید در خواهید یافت که اکثر حجره ها، پنجره هایی دارد که در تهویه هوا و ایجاد دمای مناسب بنا نقش مهمی داشته و باعث شکل گیری فضایی مناسب برای فروشندگان و خریداران می شود.

با این حال، مغازه های بازار، از سکوهایی برخوردار است که آن را از دیگر بازارها متفاوت می کند. در گذشته بر دیواره این سکوها تزییناتی وجود داشت که در گذر زمان از بین رفته است، این سکوها به مثابه پیشخوان هایی در مغازه های کنونی است که فاصله ای را میان فروشنده و خریدار ایجاد می کند.

از جمله ویژگی دیگر بازار که می توان اشاره کرد، پایین تر قرار گرفتن بازار از سطح خیابان است. تا چند دهه پیش اختلاف سطح بازار و خیابان ۱۴ پله بود که با گذشت زمان به دلیل انباشتن خاک و مصالح به کف بازار اکنون این اختلاف به ۵ تا ۶ پله کاهش پیدا کرده است.

از نظر بعضی ها، یکی از خاص ترین فاکتورهای متمایز کننده این بازار با دیگر بازارهای کشور،  «چهارسوق» بزرگ و عظیم آن بوده که زیبایی خاص داشته و تزئینات گوشواره ای، طاق سازی و کنج سازی آن نشانی از توانمندی معماران ایرانی است.

گشتی در سرای مشیر

یکی از جذاب ترین بخش های بازار وکیل را باید سرای مشیر دانست که از آن به گلشن بازاری زیبا نیز یاد می کنند. در جوار بازار وکیل قرار دارد و البته جزیی از بازار وکیل نیست. این سرا در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی به فهرست آثار ملی شیرازی ها اضافه شد.

این سرا در عصر قجر به دستور میزرا ابوالحسن خان مشیر الملک که از وزرای فارس بود ساخته شد. زیبایی سرای مشیر به دلیل ساختمان هشت گوش و سردر زیبای آن است. سردر زیبای سرای مشیر از کاشی کاری بی نظیری برخوردار است و در بخش زیری سردر کتیبه ای به صورت کاشی کاری شده وجود دارد که با خط زیبای نستعلیق توضیحاتی در مورد سازنده بنا می دهد.

البته پایین تر از کتیبه قبل، دو سنگ از جنس مرمر وجود دارد که عباراتی با موضوع هدف های ساخت سرا و پایان ساخت آن در تاریخ ۱۲۸۲ هجری قمری، نوشته شده است. در کنار این سنگ های مرمری کاشی کاری زیبایی با طرح گیاه، گل و برگ دیده می شود.

بنای سرای مشیر از ۲ طبقه تشکیل شده و حجره هایی را با درب های چوبی از جنس ساج و منبت کاری شده، مشاهده خواهید کرد. در وسط حیاط این سرا حوض بزرگی که ۸ ضلعی است، وجود دارد که اطراف آن با درخت های نارنج و گل و گیاه تزیین شده است. از سرای مشیر می توانید به بازار مشیر و بازار نو مشیر رفته و از این بازارها نیز دیدن نمایید.

گشتی در فضای داخلی بازار وکیل

دکوراسیون داخلی بازار وکیل، از جمله جذابیت های آن به شمار می رود. دکوراسیون داخلی بازار، شکل صلیبی داشته و از پنج ورودی در سراسر بازار تشکیل شده است. ۴ راسته اصلی شمال، جنوبی و شرقی غربی نیز تشکیل شده است که شاخه اصلی بازار را در واقع دو راسته شمال و جنوبی تشکیل می دهد.

البته، راسته شمالی از دو بخش تشکیل شده است که بازار نو و راسته شمالی از آن جمله است. در واقع، راسته شمالی بازار ( راسته اصلی بازار وکیل شیراز ) از دروازه اصفهان آغاز شده و به چهار سوق بزرگ بازار ختم می شود.

راسته شمالی فرعی که از انتهای بازار نو آغاز می شود به راسته کلاه دوزان نیز معروف است که از ۴۸ طاق و ۸۲ باب حجره تشکیل شده، همچنین ۳ کاروانسرای احمدی، روغنی و گمرک در ضلع شرقی آن واقع شده اند که در آن نزدیکی ها بازار ترمه فروشان را نیز خواهید یافت.

یکی از قسمت های جالب بازار وکیل شیرازی ها، قسمت کلاه دوزان است که در روزگاری نه چندان دور، مختص به فروش و تولید کلاه بوده اما امروز کالاهای مختلفی در آن عرضه می شود. یکی از مهمترین ویژگی های کلاه دوزان نزدیکی آن به بازار نو و دروازه اصفهان بوده که محل تجمع و گذرگاه مردم عادی، عشایر و افراد آبادی های نزدیک شیراز است.

این ویژگی باعث شده که این راسته در مقایسه با دیگر بخش های بازار پذیرای مردمان بومی بیشتری باشد. بازار نو هم از دروازه اصفهان آغاز می شود و تا چهار راهی که کاروانسرای گمرک در ضلع جنوب شرقی آن واقع شده، ادامه می یابد.

بازار نو بسیار طویل بوده و کالاهای متفاوتی در آن به فروش می رسد. بازار نو توسط میرزا یوسف اشرفی مازندرانی یکی از وزرای ایالت فارس در دوره قاجار، بنا گردیده. وی با ساخت این بازار و اتصال آن به راسته شمالی بازار وکیل باعث توسعه این مجموعه شد.

چهار سوق بازار وکیل

چهار سوق بازار وکیل، در واقع تقاطع راسته های اصلی شرقی -غربی و شمالی-جنوبی چهارسوق بزرگ بازار را تشکیل می دهد. گفته شده که در گذشته نیز در مرکز چهارسوق حوض بزرگ مرمری قرار داشت که اکنون از بین رفته است.

آب این حوض از آبراهی که از زیر بازار ترکش دوزان عبور می کرده تامین می گشت و به دلیل بالا آمدن کف بازار که پیش تر توضیح دادیم تخریب شد. در غرب چهار سوق راسته ترکش دوزان قرار دارد که از ۱۱ طاق و ۲۲ حجره تشکیل شده و مرکز فروش انواع دست بافت و زیر انداز است.

اگر به بازار وکیل و چهار سوق بروید و به سمت شرق حرکت کنید، به راسته ای خواهید رسید که علاقه بندان نام دارد. این بازار از ۱۹ طاق و ۳۸ باب حجره تشکیل شده و در گذشته محل فروش و تولید انواع نخ، روبان، نوار ابریشمی و از این دست کالا ها بوده که اکنون خبری از این نوع کالاها و کارگاه های تولید آن نیست و به جای آن ها قالی فروشان و عطاری ها مشغول به کارند.

در راسته جنوبی بازار وکیل، استه “بزازان” نام دارد و از چهار سوق آغاز می شود و به گوشه جنوبی سرای مشیر ختم می گردد. کلمه بزاز به معنی پارچه فروش است در این بخش می توانید بهترین پارچه ها را بیابید.

بررسی بازارهای ایران نشان می دهد که یکی از محوری ترین و مهم ترین بخش های بازار، به فروشندگان قماش و منسوجات تعلق می گرفت و در گذشته از این بخش می شد به اوضاع اقتصاد و رفاه مردم پی برد.

در میانه بازار بزازان در ضلع غربی آن راسته بازاری وجود دارد که به بازار شمشیرگران مشهور است، در دو سوی این بازار ۲۲ باب حجره قرار دارد. در قدیم انواع سلاح های سرد در این بخش ساخته و پرداخته می شد اما امروزه بیشتر دست بافته های عشایر را خواهید یافت.

بازار وکیل امن است؟

نایب رییس شورای شهر شیراز اخیرا گفته بود که بازار وکیل و تمام بازارها و انشعاب‌های این مجموعه را، یکی از نقاط غیرایمن در شیراز است و تاکید کرد: اگرچه به لحاظ شکلی، بازار وکیل با ساختمان پلاسکو قابل قیاس نیست اما به لحاظ انباشتگی مواد قابل اشتعال و نوع فعالیت‌های این بازار و خصوصیت‌های فیزیکی، اگر حریقی در این منطقه حادث شود، قطعا به سرعت مجموعه‌ای گسترده را در بر می‌گیرد و احتمال وقوع فاجعه‌ای را به‌دنبال خواهد داشت..

طالبان تصریح کرد: به نظر می‌رسد مجموعه‌های شهرداری، شورا، آتش‌نشانی، میراث فرهنگی و تمام نهادها و سازمان‌های مرتبط باید فکری جدی و اساسی برای ارتقای ایمنی و لحاظ کردن استانداردهای ایمنی را برای بازار وکیل، داشته باشند.

او خواستار تخصیص اعتبارات لازم از سوی نهادهای ذیربط به بحث ایمن‌سازی بازار شد و گفت: این موضوع تا حدود زیادی به مالکان و بهره‌برداران از اماکن تجاری در بازار وکیل هم بستگی دارد.

با این حال در اواخر اسفند ۹۵، مدیرکل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان فارس گفت: متأسفانه تخلفاتی از سوی کسبه بازار در سال‌های گذشته و در زمینه ایجاد سازه و تأسیسات انجام شده که برای رسیدگی به آن‌ها، طی روزهای آینده اقداماتی اجرا خواهد شد.

«مصیب امیری» در نشست هم‌اندیشی ساماندهی بازار وکیل شیراز، گفت: طی روزهای آینده، تیم‌ مشترکی از یگان حفاظت میراث فرهنگی، شهرداری منطقه تاریخی و نمایندگان شورای بازار، تخلفات انجام شده از سوی کسبه در ساخت و سازها را رصد می‌کنند.

امیری گفت: بازار وکیل ، یکی از شاهکارهای معماری و آثار بی‌مانند دوران زندیه با کاربرد اقتصادی است و به‌منظور حفظ و نگهداری این اثر تاریخی ارزشمند باید کارگروه ویژه‌ای تشکیل شود.

توصیه های بازار گردی

۱- پیش از سفر به دیار شیراز، ظرفیت های گردشگری و اقامتی آن را با اداره کل گردشگری و میراث فرهنگی و صنایع دستی شیراز چک کنید.

۲- زینت خانه های شیراز، خانه زینت الملک است که بازدید از آن را همچون بازار وکیل در دستور کار قرار دهید.

۳- همچون باقلوای یزد و گز اصفهان و سوهان قم که جاهای مخصوصی برای تهیه با کیفیت ترین انواع ان وجود دارد، مسقطی و شیرینی ها و عرقیجات دیار بهار نارنج نیز در جاهایی خاصی، کیفیت خاصی در اختیار مشتریان قرار می گیرد. از اهالی و مغازه داران درباره این مقصد های شکم گردی هیجانی سوال کنید.

۴- توصیه های تریپ ادوایزری ها  و لونلی پلنتی ها در سفر به شیراز را فراموش نکنید.

۵- بهترین فصل سفر به شیراز، اردیبهشت است.

۶- در سفر به شیراز، فرصت های هوایی و اقامتی را از زورق و پین تا پین جستجو کنید.

۷- بازار وکیل شیراز تنها یک بازار برای خرید و فروش نیست و با یک اثر ملی مواجه هستیم. حفظ این بنا،‌ وظیفه ملی است.

۸- اگر قصد خرید در بازار وکیل را دارید، اجناس مورد نظر خود را فهرست کرده و قیمت آنها را در مغازه های بیرون بازار بررسی کنید.

آخرین خبرها از دنیای گردشگری ایران و جهان را در دنیای سفر و آرمان سفر دنبال کنید.