بحران آب دامن همه دنیا را گرفته است

بحران آب معضلی است که این روزها گریبان بخش بزرگی از زمین را گرفته و در حال خفه کردن شمار گسترده‌ای از انسان‌ها، حیوانات و گیاهان است.

حتی در کشورهای توسعه یافته که منابع آبی گسترده‌ و تجهیزات پیشرفته‌ای دارند، به دلیل افزایش جمعیت و بدنبال آن افزایش تقاضا برای آب، این مایع حیاتی هر روز بیشتر از گذشته حکم طلا پیدا می‌کند.

آیا تاکنون به این فکر کرده‌اید که اگر همه آب‌های جهان تمام شوند بر سر انسان و دیگر موجودات روی کره زمین چه بلایی خواهد آمد؟ آیا می‌توان بدون حیاتی‌ترین مایع دنیا زندگی کرد؟

با اینکه ۷۰ درصد کره خاکی را آب تشکیل داده اما به میزان کافی آب پاکیزه و قابل شرب برای مصرف انسان وجود ندارد. آب‌های شیرین زمین فقط سه درصد از آب موردِنیاز بشر را تامین می‌کنند.

این در حالیست که کمتر از یک درصد از این آب‌های شیرین به‌صورت رایگان و بدون هزینه در اختیار بشر قرار دارند. بقیه آنها نیز به‌واسطه یخ، یخچال طبیعی، یخ‌رود و قله‌های برفی تامین می‌شود.

به این معنا که تمامی رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، چاه‌ها، آب‌های زیرزمینی و لایه‌های آبزای زمین فقط «یک درصد» از آب قابل نوشیدن ۶,۶۰۲,۲۲۴,۱۷۵ نفر انسان روی کره خاکی را می‌توانند تامین کنند.

بیش از یک میلیارد نفر در جهان دسترسی به آب پاکیزه ندارند و ۲/۷ میلیارد نفر دیگر نیز دست‌کم یک ماه در سال دچار کمبود آب هستند.

به همین خاطر است که در سال‌های اخیر با هشدارهای زیادی مبنی بر «بحران کم‌آبی» مواجه هستیم و این معضل در ایران نمود بیشتری دارد و زندگی بسیاری از  هموطنان عزیزمان را با مشکلات جدی و حیاتی مواجه ساخته است.

البته باید اشاره کنیم که منظور از بحران کم‌آبی، کاهش ذخیره آب پاکیزه است. یعنی آبی که بتوان آن را تصفیه و استفاده کرد. میلیون‌ها نفر روی کره خاکی بدنبال نوشیدن آب‌های آلوده و غیربهداشتی جان خود را از دست می‌دهند. این در حالیست که از شمار زیادی از این مرگ‌ها می‌توان پیشگیری کرد.

معضل کم‌آبی در سراسر جهان وجود دارد و تقریبا همه سیستم‌های زندگی بشر را تحت شعاع خود قرار می‌دهد. وقتی منابع طبیعی آب‌های پاکیزه جهان رو به کاهش می‌گذارند، سازمان‌ها و فعالیت‌های زیادی تحت تاثیرات منفی این مشکل قرار می‌گیرند و خسارت‌های جبران‌ناپذیر آن به بدنه‌ی اقتصاد، جوامع و زندگی بشر غیر قابل انکار است.

بحران کم‌آبی بدنبال مسایل گوناگونی پدیدار شده است اما فاکتوری که در صدر متهمان قرار دارد، افزایش جمعیت بشر روی کره خاکی است.

هر چه شمار زاد و ولدها بیشتر می‌شود، تقاضا برای آب هم افزایش می‌یابد. مردم به تغذیه نیاز دارند و در نتیجه باید کشاورزی کنند. کاشت و پرورش مواد غذایی بدون آب ممکن نیست و همین مساله منجر به مصرف بیش از اندازه آب می‌شود که در نهایت به بحران کم‌آبی و بی‌آبی در جهان منجر خواهد شد.

دولت‌ها به منظور حفظ ذخایر آبی کشور خود اقدام به ساخت سدها می‌کنند اما آب پشت سدها نیز در حال کاهش یافتن و تمام شدن است. به دلیل وسیع بودن سطح آب‌های ذحیره شده در پشت سدها، مقدار زیادی از آنها تبخیر می‌شوند.

سدها همچنین به‌طور ناخواسته به محلی برای تجمع نمک‌های طبیعی تبدیل می‌شوند که در آب‌های شیرین وجود دارد. به مرور زمان این نمک‌ها زیاد می‌شوند و برای زمین‌های زراعی و کشاورزی که به واسطه این آب‌ها آبیاری می‌شوند ممکن است خطرات و مسمومیت‌های زیادی بدنبال داشته باشد.

از بین رفتن مزارع منجر به کاهش میزان مواد غذایی می‌شود و این مساله نه تنها برای انسان، بلکه برای حیوانات اهلی خساراتی بدنبال دارد. تمامی این اتفاقات بدنبال هم سبب آسیب دیدن نظم زندگی بشر می‌شوند که تبعات منفی گسترده‌ای در پی دارد.

از ساده‌ترین و بارزترین تبعات منفی که تجمع نمک در آب پشت سدها بدنبال دارد این است که پس از تخریب شدن زمین‌های کشاورزی، کشاورزان برای تامین نیازهای اولیه زندگی خود برای یافتن کار به شهرها مهاجرت می‌کنند. بدنبال افزایش میزان مهاجرت، زیرساخت‌های عمومی همانند فاضلاب‌ها و لوله‌کشی‌های شهری نیز متراکم‌تر می‌شوند.

این وضعیت بعضا به جایی می‌رسد که ساکنین فقیر شهرها چاره‌ای جز استفاده از آب‌های غیربهداشتی نخواهند داشت.

آلودگی نیز بدنبال افزایش جمعیت زیاد می‌شود زیرا صنایع و کارخانه‌ها بیشتر می‌شوند. این امر همچنین به افزایش نیروی کار ارزان می‌انجامد. اگر این اتفاق روی دهد، خیلی طول نمی‌کشد که ذخایر آب‌های قابل استفاه به انواع مواد صنعتی و غیربهداشتی آلوده شوند.

آب‌های آلوده منجر به از بین رفتن حیات دریایی می‌شود و یکی از منابع تامین غذای انسان از بین می‌رود.

بیماری‌های ناشی از مصرف آب‌های آلوده و مشکلاتی همانند اسهال نیز همه‌گیر و گسترده خواهند شد.

آیا باید منتظر این اتفاق‌های ناخوشایند باشیم؟

نه! همه اینها احتمالات و فرضیه‌هایی است که مطرح شده‌اند. ممکن است این اتفاق‌ها روی ندهند اما شک نکنید که کمبود آب می‌تواند نزاع میان انسان‌ها را زیاد کند. مردم برای حق خود بر آب با هم خواهند جنگید و چه بسا حتی قیامتی برای یک لیوان آب آشامیدنی بر پا شود.

احمد شاملو هم شعری دارد که مصداق این دوراندیشی است: «… حالا رعیت سر آب خون می کنه. واسه چار چیکه آب چل تا رو بی جون می کنه….»

جنگ بر سر آب

جنگ و نزاع بر سر آب از همین زمان در برخی جوامع همانند دارفور در سودان آغاز شده است.

در سال ۱۹۹۵ میلادی، معاون ارشد بانک جهانی، اسماعیل سراج‌الدین گفته بود: «جنگ بشر در قرن‌های آینده بر سر آب خواهد بود.»

آخرین جنگ بزرگ بر سر آب در حدود ۴ هزار و ۵۰۰ سال پیش در بین‌النهرین روی داده بود. اما پس از آن تاریخ شاهد چنین مناقشاتی نبود. تا اینکه در سال ۲۰۰۳ میلادی نبردی خونین در دارفور در کشور سودان شکل گرفت که در نوع خود منحصربه‌فرد بود.

در این سال جنگ بر سر آب در سودان بالا گرفت. جنگ داخلی نخست در جنوب آغاز شد و بعدها به منطقه دارفور گسترش پیدا کرد.

علت آن جنگ اختلاف و درگیری میان ایلات خوش‌نشین و کشاورزان مقیم در منطقه بر سر استفاده از منابع آب بود. هر زمان که ده هزار راس احشام ایلات به صورت همزمان آب می‌خوردند ناگهان آبی برای کشاورزی باقی نمی‌ماند.

این درگیری‌ها ابعادی بس مخوف به خود گرفت و در نهایت به کشتار باورناپذیری در دارفور انجامید. به‌طوری که ۴۰۰ هزار آفریقایی بدنبال این درگیری‌ها جان خود را از دست دادند.

این منقاشات فقط به سودان محدود نمی‌شود و مناطق مختلفی از جهان ممکن است با چنین بحران‌ها و اختلافات ناخوشایندی مواجه شوند.

در اکتبر سال ۲۰۰۷ میلادی، مناقشه ۲۰ ساله بر سر حق آب که بعضا با «جنگ آب» هم یاد می‌شود بین سه ایالت کشور آمریکا یعنی آلاباما، فلوریدا و جورجیا بالا گرفت. در حالیکه آب موجود که برای تامین ۴.۵ میلیون شهروند آتلانتا مورد استفاده قرا می‌گیرد و به‌طور همزمان مورد استفاده ایالت‌های آلاباما و فلوریدا نیز هست رو به کاهش نهاد، جنگ‌ها، مشاجره‌ها و مناقشات بر سر حق آب نیز افزایش یافت و به اختلافات گسترده‌ای انجامید.

این کم‌آبی بدنبال چندین دوره خشکسالی شدید در این مناطق پدیدار شده است.

دولت‌مردان این مناطق در تلاش هستند تا به جای جنگ و تفنگ کشیدن به روی هم، با مذاکره و همفکری به حل این معضل بپردازند.

در جوامع پیشرفته به دلیل وجود زیرساخت‌های مناسب می‌توان آب آشامیدنی را با هزینه‌های کمتری تامین کرده و در اختیار شهروندان قرار داد. با احتساب اینکه هر فردی ۱۲ گالن (۴۵.۵ لیتر) آب در هر روز نیاز دارد (از نوشیدن گرفته تا شست‌وشو و استحمام)، آمار کشور آمریکا می‌گوید که مردم این کشور روزانه ۱۵۸ گالن (۵۹۰ لیتر) آب مصرف می‌کنند.

این آمار و گزارش‌های حاکی از تقسیم‌بندی جهان بر اساس میزان ذخایر آبی است. به این صورت که در آینده شاهد کشورهای دارای ذخایر آبی و فاقد ذخایر آبی خواهیم بود. چیزی که اکنون در مورد ذخایر نفتی شاهد آن هستیم. یعنی برخی کشورها دارای ذخیره نفت و گاز هستند و سوخت دیگر کشورها را هم تامین می‌کنند.

این مساله در آینده‌ای نه چندان دور در مورد آب پیش خواهد آمد و برخی جوامع مجبور به وارد کردن آب از دیگر کشورهای جهان خواهند بود.

ارزش و بهای آب هر روز بیشتر می‌شود. هر چه کمبود و بحران آب افزایش یابد، قیمت آن نیز بالاتر خواهد رفت. این مساله روی قیمت مواد غذایی نیز اثر مستقیم دارد. در صورت بروز کم‌آبی، برای پرورش گندم باید آب با بهای بالاتری خریداری شود، در نتیجه محصول نهایی هم با قیمت بالاتری عرضه خواهد شد.

اگر ذخایر آب شیرین جهان تمام شود چه بلایی بر سر بشر خواهد آمد؟

بحران آب در خاور میانه، آسیا و آمریکا بیشتر از دیگر مناطق جهان است. در حال حاضر ۱۴۵ کشور در آسیا با این معضل دست به گریبان هستند.

در این راستا باید گفت که در راستای تامین آب قابل استفاده برای بشر می‌توان از تکنولوژی بهره گرفت.

در حال حاضر صنعت کشاورزی ۷۰ درصد از آب مصرفی بشر را به خود اختصاص داده است. این در حالیست که ۴۲ درصد از این آب پاکیزه هدر می‌رود و دلیلش هم این است که سیستم‌های آبیاری کشاورزان به‌روز و تکنولوژیک نیست.

سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در چندین سال گذشته با استقبال زیادی از طرف کشاورزان مواجه شده است. این سیستم ها تا ۹۵ درصد از هدررفت بی‌رویه آب پیشگیری می‌کنند. اما سیستم آبیاری قطره‌ای هزینه گزافی دارد و به همین خاطر بسیاری از کشاورزان توان مالی کافی برای استفاده از آن را ندارند.

البته برخی از کمپانی‌ها راهکارهای مناسبی برای کاهش هزینه‌ها پیدا کرده‌اند که به کشورهای فقیر و در حال توسعه کمک فراوانی می‌کند.

تجهیزات نمک‌زدایی از دیگر راهکارهای تامین آب شیرین باید به تجهیزات نمک‌زدایی اشاره کرد. به واسط این تجهیزات، طی چندین فرایند مقداری نمک و سایر مواد معدنی را از آب شور جدا می‌کند.

یعنی در واقع، آب شور جهت تولید آب شیرینی که برای مصرف انسان یا آبیاری مناسب است، نمک‌زدایی می‌شود.

بیشتر سرمایه‌گذاری‌های اخیر در نمک‌زدایی، بر توسعه راه‌های مقرون به صرفه تأمین آب شیرین برای استفاده انسان، متمرکز شده‌است.

در کنار بازیافت آب از فاضلاب، این یکی از چندین منابع تأمین آب مستقل از بارش است.

در مقیاس کارخانه‌ای، فرایند نمک‌زدایی بدلیل استفاده از مقدار زیادی انرژی، نیاز داشتن به زیرساخت‌های اختصاصی و گران‌قیمت فرایندهای آن روند بسیار گران‌قیمتی بشمار می‌آید. اما در نهایت از آب غیر قابل مصرف می‌توان  آب تازه بدست آورد.

از دیگر روش‌هایی که برای حل بحران آب و معضل کم‌آبی در نظر گرفته شده می‌توان به کشت محصولات کشاورزی که به آب کمی نیاز دارند اشاره کرد.

گروهی از مهندسین زیست‌شناسی بدنبال ایجاد تغییرات ژنتیکی در گیاهان و اصلاح نباتات هستند تا بتوان آنها را بدون آبیاری پرورش داد. با اینکه بسیاری از مردم غذاهای اصلاح‌شده را دوست ندارند و حاضر به مصرف آنها نیستند، اما باید باور کنید که در آینده تقریبا همه غذاها در محیط‌های آزمایشگاهی تولید خواهند شد.

برخی از کارشناسان معتقدند با افزایش قیمت آب می‌توان در مصرف آن توسط مردم صرفه‌جویی کرد. یعنی مردم برای اینکه هزینه زیادی بابت مصرف آب ندهند، بیهوده آن را هدر نخواهند داد.

در آخر هم اشاره کنیم، وقتی منابع آب کاهش پیدا کند، اختلافات افزایش خواهند یافت. بیماری و مرگ نیز بیشتر می‌شود. اما در عین حال، با اینکه برخی به جنگ و نزاع با هم می‌پردازند، اما همین مناقشات ممکن است به همکاری بیشتر بین دولت‌ها و مردم منتهی شود.