همه چیز درباره حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی؛ ۱۸ دی ماه ۹۸ و پس از آن چه رخ داد؟

۱۸ دی ماه سالگرد حادثه تلخ هواپیمای اوکراینی است و به همین مناسبت می خواهیم مروری بر ابعاد مختلف این حادثه داشته باشیم.

جزئیات حادثه

پرواز شماره ۷۵۲ هواپیمایی بین‌ المللی اوکراین یک پرواز مسافربری متعلق به هواپیمایی بین‌ المللی اوکراین از مبدأ تهران به مقصد کی‌یف، پایتخت اوکراین بود که حوالی ساعت ۶ صبح روز ۱۸ دی ماه ۹۸، دقایقی پس از برخاستن از فرودگاه بین المللی خمینی پس از اصابت ۲ موشک شلیک شده از سوی پدافند هوایی سپاه پاسداران در اطراف شهریار سقوط کرد. این حادثه که ساعاتی پس از حملات موشکی تلافی‌ جویانه ی ایران به پایگاه نظامی آمریکا در عراق، در پاسخ به ترور سردار قاسم سلیمانی رخ داد، به مرگ هر ۱۷۶ سرنشین این هواپیما انجامید. از این تعداد ۱۴۷ نفر ایرانی و باقی سرنشینان غیر ایرانی بودند.

پس از این حادثه مسئولان امر ابتدا علت سقوط را نقص فنی اعلام کردند اما طولی نکشید که فرضیه ی برخورد موشک مطرح شد.

روز پس از حادثه، مقامات اطلاعاتی آمریکایی اعلام کردند که تصاویر ماهواره‌های شناسایی مادون قرمز مستقر در فضا با اطمینان شلیک و نزدیک شدن دو موشک سطح به هوا به بدنه هواپیما را نشان می‌دهد. مقامات دفاعی انگلیس، ارزیابی آمریکایی‌ها در مورد برخورد موشک را تأیید کردند و نخست‌وزیر کانادا، جاستین ترودو نیز اعلام کرد شواهد نشان می‌دهد که این هواپیما توسط یک موشک ساقط شده‌است. همچنین نیویورک‌تایمز با بررسی یکی از فیلم‌های منتشر شده در شبکه‌های مجازی که لحظه سقوط هواپیما را نشان می‌داد، صحت آن را با نظر کارشناسان خود تأیید کرد.

به دنبال مطرح شدن فرضیه ی برخورد موشک، علی ربیعی، سخنگوی وقت دولت این موضوع را تکذیب کرد و آن را «عملیات روانی دولت آمریکا» خواند.

در نهایت روز  ۲۱ دی ۹۸، شلیک موشک به پرواز ۷۵۲ از سوی ستاد کل نیروهای مسلح ایران تأیید شد. در اطلاعیه ستاد کل نیروهای مسلح، دلیل شلیک موشک به این هواپیمای مسافربری «خطای انسانی غیرعمد در تشخیص شیء پرنده» اعلام شد.

اطلاعات جعبه سیاه هواپیما

پس از این حادثه حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت، در تماسی تلفنی با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین برای رفع اتهام‌ها از تشکیل تیم مشترکی از کارشناسان دو کشور و سایر کشورهای مرتبط برای بررسی دقیق علت حادثه خبر داد. سید عباس موسوی، سخنگوی وقت وزارت امورخارجه ایران نیز اعلام کرد ایران تحقیقات درخصوص علت سقوط این هواپیما را طبق استانداردهای بین‌المللی و ضوابط ایکائو آغاز کرده و از کشور اوکراین به عنوان صاحب هواپیما و کمپانی بوئینگ به عنوان سازنده هواپیما برای مشارکت در تحقیقات دعوت به عمل آورده‌ است.

شهریور ۹۹، سازمان هواپیمایی کشوری به ارائه ی گزارشی از نتیجه ی بازخوانی جعبه سیاه هواپیمای اوکراینی پرداخت.

تورج دهقانی زنگنه، رئیس سازمان هواپیمایی کشوری در نشستی از بازخوانی جعبه سیاه این هواپیما در آزمایشگاهی در فرانسه خبر داد. به گفته ی وی، نمایندگانی از فرانسه، آمریکا و اوکراین در این کار به سازمان هواپیمایی کشوری ایران کمک کردند و نمایندگانی از کشورهای کانادا، انگلستان و سوئد نیز در این فرآیند شرکت داشتند.

طبق گفته های رئیس سازمان هواپیمایی کشوری، نشانه ای از وضعیت کابین مسافران در اطلاعات ضبط شده ی جعبه سیاه وجود نداشت اما از واکنش گروه پروازی هواپیما پیدا بود که پس از انفجار موشک اول آن ها در سلامت بودند، با این حال، ۱۹ ثانیه بعد به دلیل آسیب وارد شده به هواپیما ضبط صدای کابین متوقف شد. به گفته ی دهقانی، با توجه به این موضوع و اینکه حداقل ۲۵ ثانیه بعد از انفجار اول، موشک دوم به مجاورت هواپیما رسیده بود، تحلیلی درباره ی عملکرد و آثار موشک شلیک شده دوم از اطلاعات جعبه سیاه به دست نیامد.

ادعای اوکراین درباره علت حادثه

فروردین ماه ۱۴۰۰، ادعاهای بحث برانگیزی منتسب به اولکسی دانیلوف، دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین درباره علت حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی منتشر شد که واکنش شورای عالی امنیت ملی ایران را به دنبال داشت.

بر اساس خبر رسانه های خارجی، دانیلوف مدعی بود علی شمخانی همتای ایرانی او، تلویحا ساقط‌ شدن عمدی هواپیمای اوکراینی را پذیرفته ولی آن را به خودسری یکی از گروه‌های نظامی قدرت در ایران نسبت داده بود. به ادعای دانیلوف، این اظهارات در جریان ملاقات وی با علی شمخانی در تهران در سال ۹۸ مطرح شده بود. دانیلوف همچنین مدعی بود ایران عمدا و آگاهانه هواپیمای مسافربری اوکراین را ساقط کرد تا از وقوع یک جنگ تمام‌عیار منطقه‌ای میان ایران و آمریکا جلوگیری کند.

وزارت امور خارجه اوکراین که رسما از سوی کی‌یف مسئولیت رسیدگی به این حادثه را دارد، تأکید داشت که نظر دانیلوف موضع رسمی دولت اوکراین است. این مقام اوکراینی در جای دیگری از سخنان خود مدعی بود ایران به هیچ‌کس اجازه تحقیق درباره این حادثه را نداده است.

دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین سپس گفته بود که او ادعای رسمی حکومت ایران را مبنی بر تصادفی‌بودن حادثه سقوط هواپیمای مسافربری اوکراین به‌هیچ‌وجه نمی‌پذیرد. به ادعای دانیلوف، ساقط‌کردن هواپیمای اوکراینی عمدا صورت گرفته و حمله‌ای آگاهانه بوده است. او مدعی شده بود: «بحران نظامی ایران و آمریکا که می‌رفت به جنگی منطقه‌ای تبدیل شود، پس از ساقط‌شدن هواپیمای اوکراین توسط دو موشک پدافند هوایی ایران سریع خاموش شد».

دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین همچنین مدعی بود این پرونده احتمالا به‌سرعت به پرونده‌ای تروریستی تبدیل خواهد شد. وزارت امور خارجه اوکراین ضمن پشتیبانی از اظهارات دبیر شورای دفاع و امنیت ملی این کشور بار دیگر خواستار یک تحقیق «عادلانه و عینی» درباره حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی شده و تأکید کرده بود: «ما به‌هیچ‌وجه ادعای حکومت ایران را نمی‌پذیریم که هواپیمای اوکراین بر اثر خطای انسانی ساقط شده است».

پس از انتشار این خبر، کیوان خسروی، سخنگوی دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی اظهارات منتسب به اولکسی دانیلوف، دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین را رد کرد و گفت: «جمهوری اسلامی ایران صراحتا اعلام نموده که حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی غیرعمدی و ناشی از خطای انسانی بوده است‌».

خسروی با اشاره به سفر دبیر شورای دفاع و امنیت ملی اوکراین به ایران در اواخر بهمن ماه سال ۹۸ و در مقطعی که وی از سوی کشورش مسئول پیگیری پرونده سقوط هواپیما بود اظهار کرد: «در جلسه مشترک دانیلوف با دریابان شمخانی که نمایندگان سازمان هواپیمایی دو کشور هم‌ حضور داشتند توضیحات فنی جامعی به وی ارائه شد و بر غیرعمدی‌بودن این حادثه تلخ که ناشی از خطای انسانی بوده، تأکید گردید».

وی افزود: «دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان در جلسه مشترک با دانیلوف با اشاره به تحقیقات جامع و دقیقی که از سوی گروه‌های متعدد کارشناسی کشورمان انجام شده، هر گونه احتمال و فرضیه دیگری را در این خصوص با قاطعیت رد کرد».

خسروی افزود: «تنها درخواست مشخص آقای دانیلوف از ایران، ارسال جعبه سیاه هواپیما برای بازخوانی به اوکراین بود و وی این موضوع را برای کشورش حیثیتی عنوان کرد». وی گفت: «نظر اولیه ایران، انتقال تجهیزات تخصصی بازخوانی جعبه سیاه و بازخوانی آن در ایران بود که به دلایل فنی امکان آن فراهم نشد».

خسروی تصریح کرد: «در توافق میان دریابان شمخانی و دانیلوف قرار شد که جعبه سیاه به اوکراین ارسال شود لیکن پس از بررسی دقیق کارشناسان سازمان هواپیمایی کشوری مشخص شد که اوکراین توانایی فنی لازم برای بازخوانی جعبه سیاه را ندارد لذا جعبه سیاه به فرانسه ارسال و با حضور مجموعه کشورهای ذی‌نفع بازخوانی شد».

سخنگوی دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی در ادامه اعلام کرد انتشار اخبار غیرصحیح بر اساس برداشت اشتباه آقای دانیلوف از اظهارات صریح دریابان شمخانی در شرایطی که دادگاه رسیدگی به پرونده سقوط هواپیما کار خود را آغاز کرده، می‌تواند ظن سفارشی‌بودن این اظهارات برای ایجاد انحراف در افکار عمومی و دامن‌زدن به بک جنجال تبلیغاتی بر پایه مطالب جعلی و ساختگی را تقویت کند. خسروی در پایان با تأکید مجدد بر نظر کارشناسی و مستند جمهوری اسلامی مبنی بر شکل‌گیری این حادثه تلخ بر اثر خطای انسانی، فاصله‌گرفتن از رویکرد فنی و پیگیری اهداف و اغراض سیاسی در این پرونده را غیرقابل‌قبول و مردود اعلام کرد.

ادعای خانواده دو تن از جانباختگان حادثه

دی ماه ۱۴۰۰، محسن اسدی‌لاری و همسرش زهرا مجد، والدین ۲ تن از جانباختگان حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی، زینب و محمدحسین اسدی‌لاری، در گفتگوهایی با روزنامه شرق و وبسایت خبری انصاف نیوز ادعاهایی درباره علت سقوط این هواپیما مطرح کردند.

محسن اسدی‌لاری و زهرا مجد هر دو از اساتید دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی هستند. همچنین اسدی لاری در زمان وقوع این حادثه، مدیر کل امور بین‌الملل وزارت بهداشت بود اما بعداً از این سمت برکنار شد.

زهرا مجد در گفتگو با روزنامه شرق مدعی شد: «نزدیک‌های چهلم بود که از طرف سپاه خیلی اصرار شد که به دیدن ما بیایند. ما هم قبول نمی‌کردیم. به‌هر‌صورت یکی دیگر از اعضای خانواده را واسطه کرده بودند و به اصرار او، آقای سلامی آمد. ایشان آمد و البته گفت خیلی مخفی باشد و ما به کسی نگفتیم و هیچ عکسی چیزی هم سعی کردیم پخش نشود. ایشان با معاونش آمد و چقدر گریه و زاری و اینها که کاش من در آن هواپیما بودم و کاش من رفته بودم و… گفتم اینها کافی نیست که شما می‌گویید. دیدن بچه‌هایت که بروند مهم است. بله؛ ما هم همه آرزو داریم کاش خودمان برویم. صد‌برابر هر روز من و پدرش می‌گوییم کاش ما به‌جای بچه‌ها‌ رفته بودیم. بعد گفتند شما می‌دانید بچه‌های شما چه جایگاهی دارند و از شهید وسط وسط جبهه جنگ هم نقششان بیشتر است. حالا هی توصیف و توصیف، وسط جبهه جنگ و وسط خط مقدم. می‌گفتند می‌دانید اگر اینها نبودند، چه جنگی می‌شد؟ گفت اگر که این اتفاق نمی‌افتاد، ۱۰ میلیون جمعیت کشته می‌شدند و این واقعه باعث شد که این جنگ رخ ندهد.»

همچنین محسن اسدی لاری در گفتگو با انصاف نیوز مدعی شد: «من قاضی نیستم. ولی ما واقعاً به این نتیجه رسیدیم که اینها به عنوان سپر انسانی هواپیما را زدند؛ خیلی رک بگویم، چون الان پیچیده و بارها هم گفته‌ایم، شاید می‌خواستند بزنند و بندازند گردن آمریکا. کمااینکه این کار را قبلاً در اقدامات مشابهی هم انجام داده بودند.»

دادگاه رسیدگی به پرونده سقوط هواپیمای اوکراینی

آبان ۱۴۰۰، نخستین جلسه دادگاه رسیدگی به پرونده پرواز PS752 اوکراین با حضور متهمان، شکات، خانواده جانباختگان و وکلای آن‌ها در دادگاه نظامی استان تهران، برگزار شد.

تاکنون پنج جلسه از این دادگاه برگزار شده که آخرین آن ها ۲۸ آذر ۱۴۰۱ بوده است.

به گفته ی سید محمود علیزاده طباطبایی، وکیل چند تن از جانباختگان حادثه هواپیمای اوکراینی، بر اساس نظریه کارشناسی متهمان پرونده ۱۰ نفر هستند که نام این افراد به صورت عمومی اعلام نشده است.

اسامی جانباختگان حادثه هواپیمای اوکراینی

جانباختگان ایرانی

۱-عایشه پورقادری

۲-فاطمه پساوند

۳-آرش پورضرابی

۴-پونه گرجی

۵-منصور پورجم

۶-ناصر پورشعبان اوشیبی

۷-شکوفه چوپان‌ نژاد

۸-سارا سعادت

۹-صبا سعادت

۱۰-سوزان گل باباپور

۱۱-فرید آراسته

۱۲-روجا آزادیان

۱۳-ایمان آقابالی

۱۴-مریم آقامیری

۱۵-غنیمت اژدری ادا

۱۶-نیلوفر ابراهیم

۱۷-بهناز ابراهیمی خوئی

۱۸-سید مهران ابطحی فروشانی

۱۹-اردلان ابن‌الدین حمیدی

۲۰-کامیار ابن‌الدین حمیدی

۲۱-منصور اثنی عشری اصفهانی و

۲۲-میترا احمدی

۲۳-رامتین احمدی

۲۴-ارشیا ارباب بهرامی

۲۵-اوین ارسلانی

۲۶-مهدی اسحاقیان درچه

۲۷-محمدحسین اسدی لاری

۲۸-زینب اسدی لاری

۲۹-پریسا اقبالیان

۳۰-ری را اسماعیلیون

۳۱-امیر اشرفی حبیب‌آبادی

۳۲-شاهرخ اقبالی بازفت

۳۳-شهرزاد اقبالی بازفت

۳۴-محمد مهدی الیاسی

۳۵-سید مهدی امامی

۳۶-سوفی امامی

۳۷-روجا امیدبخش

۳۸-آلما اولادی

۳۹-امیرحسین اویسی

۴۰-عسل اویسی

۴۱-مهربان بدیعی اردستانی

۴۲-نگار برقعی

۴۳-سمیرا بشیری

۴۴-محمد امین بیروتی

۴۵-محمد امین جبلی

۴۶-پدرام جدیدی

۴۷-السا جدیدی

۴۸-شادی جمشیدی

۴۹-حمیدرضا جوادی اصل

۵۰-کیان جوادی اصل

۵۱-بهاره حاج اسفندیاری

۵۲-صدف حاجی آقاوند

۵۳-مهدیه حاجی قاسمی

۵۴-آرسام نیازی

۵۵-آرنیکا نیازی

۵۶-پارسا حسن‌نژاد

۵۷-زهرا حسنی سعدی

۵۸-سحرناز حق‌جو

۵۹-سارا حمزئی

۶۰-حدیث حیات داودی

۶۱-فروغ خادم

۶۲-دلارام داداش‌نژاد

۶۳-سام ذکائی

۶۴-نسیم رحمانی‌فر

۶۵-سید زیوان رحیمی

۶۶-رزگار رحیمی

۶۷-نیلوفر رزاقی خمسی

۶۸-شهاب رعنا

۶۹-آراد زارعی

۷۰-مایا زیبایی

۷۱-کسری ساعتی

۷۲-محمد حسین ساکت

۷۳-حمیدرضا ستاره کوکب

۷۴-ساجده سرائیان

۷۵-امیر حسین سعیدی‌نیا

۷۶-پانیذ سلطانی

۷۷-راحله سلمانی‌زاده قهه

۷۸-شیدا شادخو

۷۹-مسعود شاطرپور خیابان

۸۰-الوند صادقی

۸۱-سهند صادقی

۸۲-میرمحمدمهدی صادقی

۸۳-تیسا صادقی

۸۴-محمد صالحه

۸۵-نیلوفر صدر

۸۶-سید نوژن صدر سید

۸۷-ندا صدیقی

۸۸-گاه صفرپور کلور

۸۹-محسن صلاحی

۹۰-مهسا امیرلیراوی

۹۱-سعید طهماسبی خادم اسدی

۹۲-دریا طوقیان

۹۳-محمد عباسپور قادی

۹۴-مجتبی عباس‌نژاد

۹۵-محمود عطار احمد

۹۶-سیاوش غفوری آذر

۹۷-فریده غلامی

۹۸-آیدا فرزانه

۹۹-مرضیه فروتن

۱۰۰-شکیبا فقاهتی

۱۰۱-شریعه فقیهی

۱۰۲-فائزه فلسفی

۱۰۳-فراز فلسفی

۱۰۴-پریناز قادرپناه

۱۰۵-ایمان قادرپناه

۱۰۶-امیر حسین قاسمی

۱۰۷-کیانا قاسمی

۱۰۸-میلاد قاسمی آریانی

۱۰۹-فاطمه قاسمی دستجردی

۱۱۰-امیرحسین قربانی بهابادی

۱۱۱-درسا قندچی

۱۱۲-دانیال قندچی

۱۱۳-مهدیه قوی

۱۱۴-معصومه قوی

۱۱۵-فاطمه کازرانی

۱۱۶-محمدرضا کدخدازاده

۱۱۷-سعید کدخدازاده کاشانی

۱۱۸-بهاره کرمی مقدم

۱۱۹-فرشته مالکی دیزچی

۱۲۰-فاطمه محمودی

۱۲۱-فیروزه مدنی

۱۲۲-امیر مرادی

۱۲۳-ناروین مرتب

۱۲۴-سهیلا معصومه مشرف رضوی مقدم

۱۲۵-محمد معینی

۱۲۶-راستین مقدم

۱۲۷-سیاوش مقصودلو استرآبادی

۱۲۸-آزاده کاوه

۱۲۹-پریا مقصودلو استرآبادی

۱۳۰-مریم ملک

۱۳۱-سارا ممانی

۱۳۲- سید پدرام موسوی بفروئی

۱۳۳-مژگان دانشمند

۱۳۴-سیده دریا موسوی بفروئی دا

۱۳۵-سیده درینا موسوی بفروئی

۱۳۶-کردیا مولانی

۱۳۷-هیوا مولانی

۱۳۸-محمد جواد میانجی

۱۳۹-فرزانه نادری

۱۴۰-الناز نبیی محمد

۱۴۱-مهرداد نقیب لاهوتی

۱۴۲-زهرا نقیبی

۱۴۳-میلاد نهاوندی

۱۴۴-غزل نوریان

۱۴۵-فرهاد نیک‌نام

۱۴۶-سهند هاتفی مستقیم

۱۴۷-شهرزاد هاشمی

طبق اعلام سازمان هواپیمایی کشوری ایران، ۲۹ غیرایرانی نیز در این حادثه کشته شدند:

جانباختگان غیر ایرانی (مسافران و خدمه هواپیما)

۱-اریک لیندبرگ Lindberg Erik

۲-الگا کوبیوک Kobiuk Olga

۳-الینا مالاخووا Malakhova Olena

۴- الینا تربحی Tarbha Alina

۵-امیل لیدنبرگ Lindberg Emil

۶-اولکسی ناومکین Naumkin Oleksiy خلبان مربی با ۱۲۰۰۰ ساعت پرواز

۷-ایور ماتکو Matkov Ihor

۸-حسین رضائی Rezae Hossain افغانستان

۹-دنیس لیخنو Lykhno Denys

۱۰-رحیمه کاتبی Katebi Rahimeh

۱۱-زین‌العابدین سعادت Saadat Zeinolabedin افغانستان

۱۲-سرهی خومنکو Khomenko Serhiy کمک خلبان با ۷۶۰۰ ساعت پرواز

۱۳-سکینه احمدی Ahmadi Sekinhe افغانستان

۱۴-شهرام تاجیک Tajik Shahram افغانستان

۱۵-عسگر دیرانی Dhirani Asgar افغانستان

۱۶-عفیفه تربانی Tarbhai Afifa افغانستان

۱۷-علیرضا نوروزی Norouzi Alireza افغانستان

۱۸-کاترینا اشتاتنیک Statnik Kateryna

۱۹-ماریا میکتوک Mykytiuk Maria

۲۰-محسن احمدی Ahmadi MuhSen افغانستان

۲۱-مطهری احمدی Ahmadi Motahereh افغانستان

۲۲-مهدی تاجیک Tajik Mahdi افغانستان

۲۳-مهدی رضایی Rezai Mahdi افغانستان

۲۴-مهدی محمدی Mohammadi Mehdi افغانستان

۲۵-میکائیل لیندبرگ Lindberg Mikael

۲۶-والریا اچاروک Ovcharuk Valeriia

۲۷-ولادیمیر گاپوننکو Gaponenko Volodymyr کاپیتان با سابقه ۱۱۶,۰۰۰ ساعت پرواز

۲۸-یولیا سولوهوب Sologub Yulia

۲۹-علی پی Pey Ali