جنجال درخواست جمع آوری موی بریده شده از سوی آنجلینا جولی؛ توطئه یا توهم توطئه؟

آنجلینا جولی، بازیگر معروف هالیوودی و فعال حقوق بشر، در اینستاگرام خود با انتشار پستی از برگزاری یک پروژه هنری در واکنش به حوادث پس از فوت مهسا امینی، خبر داد و در آن گفت هرکسی می‌تواند با ارسال یک دسته کوچک از موی خود در این پروژه شرکت کند. موضوعی که با واکنش های عجیب و غریبی در داخل کشور روبه‌رو شد. عده‌ای آن را توطئه برای سرقت اطلاعات ژنتیکی دختران ایرانی دانستند و برخی دیگر این ادعا را «توهم توطئه بی‌ پایه و اساس» خواندند. نکته جالب توجه اینجاست که آنجلینا جولی در هیچ‌کجای متن خود نامی از دختران ایرانی برای ارسال موها نبرده و از همه دعوت به همکاری کرده است.

این پست اینستاگرامی از آنجلینا جولی بحث داغی به پا کرده و روزنامه همشهری و گروهی از فعالان تندروی ضد شبکه های اجتماعی در یک سو و کیانوش جهانپور، پزشک و مدیر پیشین روابط عمومی وزارت بهداشت در سوی دیگر این دو قطبی قرار گرفته‌اند.

روزنامه همشهری بر پایه توییتی از سید علیرضا آل داوود یکی از مدافعان سرسخت اجرای طرح صیانت که خود را با نام کاربری «هوش سفید» و «عضو ستاد فرماندهی جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی» معرفی می‌کند نوشت: «این کمپین حرکت جدیدی برای سرقت اطلاعات ژنتیکی دختران ایران است.» آل داوود البته در توییت خود در این باره نوشته بود: «یک روز بزاق دهان را با گوش پاک کن برای کشف نقشه ژنتیکی به بهانه کمک بشردوستانه علم کردند و ۴ سال بعدش کووید ۱۹ را ساختند. امروز هم مامور سازمان سیا، آنجلینا جولی، به بهانه مهسا {…} از طریق قیچی کردن مو و انتقال آن دنبال نقشه ژنتیکی ایرانیان است. ویروس بعدی کووید ۲۳ نیست؟»

ریاست جبهه انقلاب اسلامی در فضای مجازی، گروهی که آل داوود یکی از اعضای ستاد فرماندهی آن است، به عهده روح الله مومن نسب مدافع طرح صیانت است. همان گروه فکری که در سال های اخیر برای طرح اکانت های فیک سلبریتی ها معروف شدند یا ماجرای باردار شدن یک دختربچه با دو گیگ اینترنت از زبان مومن نسب که در رسانه ملی مطرح شد و واکنش های مختلفی را به همراه داشت.

طرح این موضوع سبب واکنش های گوناگونی شد اما یکی از سرشناس ترین پاسخ‌دهندگان به این ادعا کیانوش جهانپور بود. جهانپور اگرچه از دهه ۷۰ به عنوان یک پزشک و فعال سیاسی در کشور شناخته می‌شده اما از ابتدای کرونا به واسطه سخنگویی وزارت بهداشت، به اوج شهرت رسید. این پزشک عمومی در واکنش به نوشته های طیف آل داوود و همشهری در توییتر خود نوشت: «برای تست ژنتیک ایرانی ها نیازی به مو و نمونه ژنتیکی از داخل نشینان نیست، ۷ میلیون ایرانی مهاجر اغلب ساکن غرب که حدود دومیلیون نفر متولد ایران هستند حجم نمونه بسیار بزرگی است که کسر کوچکی از آن هم کفایت می‌کند. این‌قدر تحلیل های توهم توطئه ای بی بنیاد به خورد مخاطب ندهیم!»

توییتی که بحث های زیادی به پا کرد و جهانپور را متهم به حمایت از آنجلینا جولی کرده است. بحث های کلامی متفاوتی درباره او به راه افتاده و خودش هم به تعدادی از این پرسش ها پاسخ داده است. مثلا در یکی از توییت ها آمده است: «موی قیچی شده DNA دارد ولی نه به اندازه پیاز مو. برای همین توسط پزشک قانونی برای تطابق افراد مجرم یا در یکسری لابراتوارها اشخاص برای پیدا کردن افراد نزدیک خودشون استفاده میشود. موضوع جمع آوری DNA مردم یک قبیله یا کشور موضوع بسیار جدی هست که نباید سرسری ازش گذشت.»

که در پاسخش جهانپور نوشت: «اون DNA نیست، تشخیص از آنالیز پروتئین و اسیدآمینه های موست.»

یک کاربر دیگر برای جهانپور نوشته است: «تاحدودی متوجه هستم که مو بدون پیازچه دارای پیچیدگی های دیگری هست برای تشخیص و استخراج دی ان ای و تفاوتش با بزاق دهان..، اما این موضوع رو از بعد علمی مطرح نکردم بلکه بابت پیشینه سیاه نایس های چشم‌آبی بود و اینکه هیچ ارتباط منطقی بین ارسال مو و حمایت از اعتراض زنان ایران نمی‌بینم.»

چیزی که جهانپور در پاسخ‌های بعدی برایش در توضیحات علمی نوشته است: «رد پای مصرف مواد روانگردان در سه ماه اخیر در تار مو قابل جستجو و تشخیص است! همین جوری گفتم که با حقایق علمی بیشتر آشنا شوید‌!»

پاسخ دو متخصص ژنتیک به جنجال کمپین درخواست مو از سوی آنجلینا جولی

اما کدام‌یک از این دو گروه درست می‌گویند؟ دو متخصص ژنتیک به این پرسش پاسخ می‌دهند.

دکتر محمود تولایی متخصص ژنتیک، استاد دانشگاه شهید بهشتی و دبیرعلمی همایش ژنتیک ایران در پاسخ به این پرسش می‌گوید: «متاسفانه مشکل اینجاست که وقتی بحث های علمی و تخصصی به فضاهای عمومی می‌آید دچار چنین اشکالاتی می‌شود و سوء برداشت هایی به همراه دارد. اگر تخصصی به مسئله نگاه کنیم، برای برداشت پروفایل ژنتیکی افراد حتما نیاز به پیاز یا ریشه مو وجود دارد و نمی‌شود از تار موی چیده شده به این پروفایل رسید چون تار موی بدون ریشه فاقد دی ان ای است.»

این گفته را دکتر پانته آ ایزدی، متخصص ژنتیک و استاد دانشگاه تهران هم که اصلا این ماجرا را نشنیده و می‌گوید علاقه‌ای به شبکه های اجتماعی و بحث‌هایش ندارد، تنها در قالب یک پرسش علمی تایید می‌کند و می‌گوید: «وقتی یک تکه از موی سرتان را می‌چینید، در حقیقت این بخش، بخش مرده مو است. ساقه مویی که فاقد دی ان ای است. اگر قرار باشد از مو دی ان ای استخراج شود، باید یک دسته از موهای سر را از ریشه بکنید که خیلی کار دردناکی است و بعید می‌دانم کسی برای این کار پیش‌قدم شود. دی ان ای را فقط می‌شود از ریشه مو گرفت و بعید است کسی حاضر شود موهایش را محکم از ریشه بکند که برای یک نمایشگاه یا حالا هر چیزی ارسال کند ولی خب جریان های رسانه ای این سلبریتی ها و هالیوودی ها را فرصت ندارم و علاقه‌ای هم ندارم که پیگیری کنم و برای همین است که اصلا در جریان این بحث ها و جنجال ها نیستم.»

موهای بریده به هیچ دردی نمی خورد؟

می‌گویند دکتر ملک زاده استاد و پژوهشگر پزشکی و معاون پیشین پژوهشی وزارت بهداشت، مدام در کلاس‌های درسش این جمله را تکرار می‌کرد: «با سرعتی که علم ژنتیک در پژشکی پیش می‌رود، هیچ بعید نیست آنچه امروز ما به عنوان پزشکی نوین اسم می بریم تبدیل به طب سنتی و شبه علم شود.» این تقریبا شبیه نظری است که دکتر تولایی در نگاه همراه با تردید به رفتار آنجلینا جولی دارد و می گوید: «درست است که تکه ای از مو فاقد دی ان ای است اما تکنولوژی با سرعتی پیش می‌رود که محیرالعقول است. مثلا الان در متدهای جدید می‌گویند پروتئین ها هم ساختار انحصاری دارند. و وقتی مثلا ما صحبت ژن را پیش می کشیم حداقل ۲۰ هزار ژن کارکردی در بدن ما وجود دارد و ده‌ها هزار ژن غیر کارکردی. بنابراین کار خیلی پیچیده ای است که ما از پروتئین ها به ساختار ژنتیکی کارکردی بدن یک فرد برسیم یا نرسیم. اما مشکل اینجاست که هیچ‌کس هم با قطعیت نمی‌تواند این را رد کند که می‌شود پروژه ای پشت این درخواست های هنری و دارای ظاهرهای فرهنگی و تحت پوشش سلبریتی ها باشد.»

این همه ایرانی خارج از ایران، چرا موی دختران داخل کشور؟

بخشی از این جنجال، استدلال کیانوش جهانپور درباره امکان رسیدن به ژن ایرانیان از طریق ۷ میلیون مهاجر است. بحثی که دکتر تولایی آن را یک استدلال منطقی نمی‌داند و می‌گوید: «آنچه در بدن ما فعالیت می‌کند ژن ها هستند اما این ژن ها بر اثر شرایط زندگی، تعذیه و عوامل محیطی تغییر می‌کند. بنابراین پالس هایی که ژن ها از محیط دریافت می‌کنند اثر‌پذیر است و در علم به آنها اپی ژن می‌گویند. بنابر این ضمن اینکه معتقدم با این فعالیت ها نباید سهل انگاری کرد چون ما نمی‌دانیم پشت این فعالیت ها و دکورها در آن سوی دنیا چه اتفاقاتی در جریان است و باید احتیاط داشت و تجربه حدودا ۱۰ سال قبل فیلم «برای اما» هم این نیاز به دقت را بیشتر می‌کند. اگر یادتان باشد «اما» دختر ۱۳ ساله ایرانی بود که به نوعی بیماری سرطان خون مبتلا بود و آن موقع گلشیفته فراهانی و دیگر سلبریتی ها آمدند این فیلم را منتشر کردند و از مردم خواستند تا قطره ای از خون شان را برای لابراتواری در خارج از کشور بفرستند تا ما ببینیم چه کسی می‌تواند برای پیوند خونی با این کیس باشد. خب این رفتار با هر نیتی منجر به جمع آوری انبوهی از نمونه های ژنتیکی مردم ایران می‌شد. چون که می‌دانیم قطره خون حاوی تمام گنجینه ژنتیکی یک فرد است. اما ریشه مو بدون ریشه خیلی کارکردی درباره بحثی که مطرح شده ندارد. برای همین هم من تئوری های توطئه درباره وجود دست های پنهان را نه می‌توانم رد کنم و نه تایید.»

در مقابل این دیدگاه، دکتر پانته آ ایزدی نظر متفاوتی دارد او معتقد به این دیدگاه است که وقتی درباره ژن ها حرف می‌زنیم کاملا مشخص است که شناسنامه ژنی یک ایرانی از باستان تا امروز و یا یک ایرانی خارج از کشور خیلی تفاوتی با هم ندارد. او در این باره می‌گوید: «دی ان ای یک جمعیت با آب و هوا عوض نمی‌شود. ما این شناسنامه نژادی را از اجدادمان گرفتیم. با توجه به اقوامی که اجدادمان را تشکیل می‌داده‌اند. پس اگر یک ایرانی از کشور خارج شود دی ان ای را با خود می‌برد چون این شناسنامه ژنتیک را خودش از پدر و مادرش به ارث برده و آنها از اجدادشان. پس به هر حال ایرانی، ایرانی است و شاخص های خودش که قومیتش را با خود به همراه دارد. پس درباره شناسنامه ژنی باید بگوییم نیازی نیست که یک ایرانی تمام عمر در ایران باشد تا شناسنامه ژنی کشورش را به همراه داشته باشد و رسیدن به این اطلاعات به راحتی از طریق ایرانیان مهاجر هم امکان پذیر است.»

ساخت ویروس برای ایرانی ها؟

تئوری های توطئه و ساختن ویروس هایی مثل کرونا برای مردم از طریق همین سرقت های ژنتیکی. مثلا از نمونه بزاق ها؟ این چیزی است که علیرضا آل داوود در فضای مجازی ادعا کرده است. این ها واقعیت دارد؟ پرسشی که دکتر تولایی در پاسخ به آن می‌گوید: «ببینید از طریق بزاق ویروس کرونا ساخته نمی شود. دقیقش می‌شود اینکه یک قطره بزاق دهان می‌تواند مثل یک تکه از پوست یا ریشه مو یا قطره خون کل پروفایل ژنتیکی یک فرد را در اختیار محقق قرار دهد. چون در بدن هر انسان بالغ ۱۰۰ تریلیون سلول دارد و هر سلول کل ویژگی های ژنتیکی یک فرد را دارد. یعنی همه این سلول های دارای هسته غیر از گلبول های قرمز ما که فاقد هسته هستند هر جزئی از آن به دست کسی بیفتد می‌تواند ساختار ژنتیکی فرد را به‌دست بیاورد.

همین کاری که در پرونده های جنایی از آن استفاده می‌کنند. ولی اینکه بگویند ویروس کرونا از بزاق ساخته شده که واقعا خالی از علم است. از ژنتیک به همه اطلاعات یک سلول زنده می‌توان رسید. بنابراین می‌توان از شناسنامه ژنی به ایمنی رسید. می‌شود برای این حساسیت ها که که از عوامل ژنی استخراج می‌شود، عامل حساسیت و ضعف در برابر یک بیماری را با ساخت واکسن پر کرد و بر خلافش هم اگر کسی دنبال ایجاد اختلال باشد، می‌توان با داشتن اطلاعات نقاط ضعف در ساخت ویروس ها استفاده کرد. در جنایت هایی که در رفتارهای بیوتروریسم اتفاق می‌افتد، از این اطلاعات بهره می‌گیرند. بالاخره ساده اندیشی هم نمی‌شود داشت. این که مثلا یک پزشک بگوید اگر کلی ایرانی خارج از کشور هستند و می شود نمونه ها را از آنها گرفت هم دیگر خیلی ساده اندیشانه است. با توجه به بحث اپی ژن ها که گفتم‌، نمی توان تئوری توطئه را هم در مواردی این‌چنینی رد کرد و نگاه همراه با تردید به کمپین خانم آنجلینا جولی خیلی هم بی‌ربط نیست. اگرچه واقعا با علم امروز بریده ای از مو برای یافتن شناسنامه ژنتیکی خیلی شیوه منطقی به نظر نمی‌رسد.»

دکتر پانته آ ایزدی اما به این پرسش پاسخ نمی‌دهد چون می‌گوید تخصصی در این زمینه ندارد: «من اقلا در این باره سواد ندارم و ترجیح می‌دهم درباره چیزی که مطالعه ندارم صحبت نکنم. یکی از خطرات بزرگ این است که درباره چیزی که سواد ندارند چیزی نگویند چون حاصل این اتفاق تولید شبه علم است.»