کوروش دوم، که بعدها به نام کوروش بزرگ یا کوروش کبیر شناخته شد، از برجسته‌ترین فرمانروایان تاریخ ایران و جهان بوده است. او در سده ششم پیش از میلاد با بنیان‌گذاری امپراتوری هخامنشی، نخستین حکومت چندقومیتی و منسجم جهان را پدید آورد. در ایران، هر سال ۷ آبان‌ماه، یاد و نام کوروش در میان مردم گرامی داشته می‌شود؛ روزی که بسیاری آن را به پاس خدمات و میراث فرهنگی این پادشاه، «روز بزرگداشت کوروش» می‌دانند.
کوروش در حدود سال‌های ۵۹۰ تا ۵۸۰ پیش از میلاد به دنیا آمد. بیشتر منابع باستانی محل تولد او را در ناحیه پارس یا ماد (در محدوده ایران امروزی) می‌دانند. زندگی نخستین او در پرده‌ای از افسانه‌ها فرو رفته است و اطلاعات دقیق تاریخی از آن دوره در دست نیست. با این حال، روایت‌های یونانی، به‌ویژه نوشته‌های هرودوت، نخستین تاریخ‌نگار یونانی، بیان می‌کنند که کوروش فرزند کمبوجیه یکم، پادشاه پارس، و ماندانا، دختر آستیاگ، پادشاه ماد بوده است. این ازدواج، پیوندی میان دو دودمان مهم ایرانی به شمار می‌رفت و بعدها به کوروش مشروعیتی دوگانه بخشید؛ هم از تبار پارس و هم از خاندان ماد.
بااین حال همه منابع تاریخی در این زمینه هم‌نظر نیستند. بعضی منابع او را فرزند خانواده‌ای گمنام یا حتی پسر یک راهزن پارسی معرفی کرده‌اند. گروهی دیگر نیز بر این باورند که کوروش از تبارهای ایرانی و ایلامی بوده است.
درباره دوران کودکی و جوانی کوروش نیز روایت‌های گوناگونی وجود دارد. گفته می‌شود که او مدتی را در دربار آستیاگ، پدربزرگ مادری‌اش، سپری کرد. همین تجربه زندگی در میان نخبگان ماد، باعث شد که از نزدیک با ساختار حکومتی، سیاست و شیوه فرمان‌روایی آن زمان آشنا شود. طبق همین روایت‌ها، بعدها همین آشنایی و شناخت از نظام مادها به او کمک کرد تا در زمان مناسب علیه آستیاگ قیام کند و بنیان امپراتوری هخامنشی را بگذارد.
در کتیبه‌های هخامنشی نیز از او به عنوان شاه انشان (ناحیه مهم ایلامی در ایران باستان) و پسر کمبوجیه یاد شده است، که نشان‌دهنده قدرت و جایگاه خانوادگی او پیش از تأسیس امپراتوری است.
شورش علیه مادها و تأسیس امپراتوری
نبرد با آستیاگ و فتح هگمتانه
به قدرت رسیدن کوروش با شورش علیه آستیاگ آغاز شد. به‌گزارش سالنامه بابلی، او در ۵۵۳ پیش از میلاد در قامت شاه انشان به سرپیچی از شاه ماد دست زد و پس از چند سال نبرد سرانجام در ۵۵۰ پیش از میلاد هگمتانه (اکباتان) – پایتخت مادها – را تصرف کرد. برخی روایت‌ها می‌گویند کوروش پس از پیروزی، آستیاگ را زنده نگه داشت و حتی خواهر او، آمیتیس، را به همسری برگزید تا مشروعیت خود را در میان مادها تثبیت کند.
ساخت پاسارگاد؛ نخستین پایتخت هخامنشی
در محل پیروزی بر ماد، کوروش شهری جدید به نام پاسارگاد بنا کرد که به عنوان پایتخت آیینی و نمونه معماری هخامنشی شناخته می‌شود. پاسارگاد دارای کاخ‌ها، باغ‌ها و آرامگاهی منسوب به کوروش است. یونسکو این مجموعه ۱۶۰ هکتاری را «نخستین پایتخت دودمانی امپراتوری هخامنشی» می‌نامد که بناها و باغ‌های آن نمونه آشکاری از هنر و معماری دوران اولیه هخامنشی و نشانی از احترام به تنوع فرهنگی مردمان تحت حاکمیت است.
فتوحات بزرگ: از لیدیه تا بابل
فتح لیدیه و آسیای کوچک
پس از تثبیت قدرت در ایران، کوروش در دهه ۵۴۰ پیش از میلاد به سمت غرب حرکت کرد. به روایت هرودوت، کروزوس، شاه ثروتمند لیدیه، به تلافی براندازی آستیاگ به کوروش حمله کرد، اما نبرد نخست به تساوی انجامید.
کوروش با تعقیب سپاه لیدیه در زمستان و بهره‌گیری از شترها برای پراکنده‌کردن سواره‌نظام دشمن، در نبرد تیمبرا پیروز شد و پایتخت لیدیه یعنی سارد را پس از محاصره‌ای چهارده روزه تسخیر کرد. در روایت‌های مشهور گفته می‌شود کوروش پس از پیروزی، کرویسوس را بخشید و او را به مشاور خود بدل کرد. با این حال برخی پژوهشگران معتقدند این بخشش ممکن است افسانه باشد و کرویسوس در واقع اعدام شده باشد.
فتح بابل و صدور منشور کوروش
آخرین و مهم‌ترین فتح کوروش، حمله به امپراتوری نوبابلی بود. در ۵۳۹ پیش از میلاد نیروهای او ابتدا شهر استراتژیک اوپیس در کرانه دجله را فتح کردند و سپس بدون مقاومت جدی وارد بابل شدند؛ منابع بابلی می‌گویند مردم شهر از او استقبال کردند. لوح سفالی موسوم به استوانه کوروش که در بنیادهای دیوار بابل پیدا شده، گزارش بابلی از این واقعه است و شرح می‌دهد که چگونه ماردوک، خدای بابل، کوروش را به عنوان پادشاه جهان برگزید و او را وارد بابل کرد.
در متن استوانه، کوروش خود را «پرستش‌گر ماردوک» معرفی می‌کند و می‌گوید شهر را غارت نکرده، مردم را از بیگاری آزاد کرده و مجسمه‌های خدایان و مردمان تبعید‌شده را به سرزمین خود بازگردانده است. این استوانه نزد برخی پژوهشگران به عنوان قدیمی‌ترین منشور حقوق بشر شناخته می‌شود.
آزادی یهودیان و نقش در متون مقدس
بلافاصله پس از فتح بابل، کوروش به تبعید یهودیان پایان داد. طبق کتاب عزرا و اشعیا، او دستور بازگشت تبعیدیان یهودی به اورشلیم و بازسازی معبد را صادر کرد. همین اقدام باعث شد یهودیان او را «برگزیده خداوند» بنامند؛ کوروش تنها غیریهودی است که در متون عبری چنین عنوانی دریافت کرده است.
امپراتوری هخامنشی وسیع‌ترین قلمرو زمان خود بود و اداره آن نیازمند نوآوری‌های سیاسی بود. کوروش برای کنترل این قلمرو گسترده ساتراپ‌ها – فرمانداران ایالتی – را منصوب و آنان را مسئول جمع‌آوری مالیات و حفظ نظم در هر استان کرد. هسته حکومت مرکزی وفاداری ساتراپ‌ها به شاه و اجرای قوانین مالیاتی بود. کوروش همچنین با ایجاد سیستم پست و راه‌های شاهی، ارتباط میان پایتخت و ایالت‌ها را برقرار کرد.
تسامح دینی و فرهنگی
کوروش در حکمرانی خود سیاست مدارا را در پیش گرفت. او اجازه می‌داد ساختارهای اداری و نخبگان محلی در جای خود باقی بمانند، آداب و اعتقادات مردمان حفظ شود و حتی به خدایان بومی احترام می‌گذاشت. استوانه کوروش نشان می‌دهد که او در بابل مجسمه‌های خدایان را به معابد بازگرداند و اعلام کرد که مردم باید آزادانه خدای خود را بپرستند. پژوهش‌های جدید نیز نشان می‌دهد که کوروش احتمالاً زرتشتی نبوده و مانند بسیاری از ایرانیان آن زمان چندخدایی را دنبال می‌کرد؛ او برای راضی‌کردن مردم هر سرزمینی، به خدایان آن سرزمین ادای احترام می‌کرد.
شهرت به عدالت و حقوق بشر
در کنار فتوحات، کوروش به دلیل رویکرد انسانی‌اش نیز ستوده شده است. منابع بابلی او را «آزادکننده» خوانده‌اند. استوانه کوروش که آزادی مردم و بازگشت خدایان را اعلام می‌کند، توسط بسیاری از پژوهشگران به عنوان سندی از سیاست بازگرداندن تبعیدیان و احترام به حقوق اقوام مختلف تفسیر شده است.
زندگی شخصی، همسر و فرزندان کوروش کبیر
اطلاعات درباره زندگی شخصی کوروش بزرگ بسیار اندک و گاه آمیخته با روایت‌های اسطوره‌ای است، زیرا منابع اصلی مربوط به او، مانند سنگ‌نبشته‌ها و سالنامه‌های بابلی، بیشتر به جنبه‌های سیاسی و نظامی دورانش پرداخته‌اند تا مسائل خانوادگی. با این حال، برخی منابع یونانی و سنت‌های ایرانی اشاراتی درباره خانواده او دارند.
همسر کوروش
بر پایه نوشته‌های هرودوت و کتسیاس، کوروش با آمیتیس دختر آستیاگ، آخرین پادشاه ماد، ازدواج کرد. این ازدواج پس از پیروزی کوروش بر مادها انجام شد و هدفش تقویت مشروعیت او در میان اقوام مادی بود. گفته می‌شود آمیتیس زنی باهوش و با نفوذ بوده و در اداره دربار و ایجاد روابط میان مادها و پارس‌ها نقشی مؤثر داشته است. برخی روایت‌ها نیز از همسری دیگر به نام کاساندان یاد می‌کنند که او را نجیب‌زاده‌ای پارسی و محبوب‌ترین همسر کوروش دانسته‌اند. کاساندان از خاندان هخامنشی بود و پس از مرگش، کوروش عزای عمومی در سراسر امپراتوری اعلام کرد؛ موضوعی که در الواح بابلی نیز ذکر شده است.
فرزندان کوروش
کوروش و کاساندان صاحب چند فرزند بودند که نام برخی از آنان در منابع تاریخی آمده است:
کمبوجیه دوم: جانشین کوروش و دومین پادشاه هخامنشی که پس از مرگ پدر بر تخت نشست و مصر را فتح کرد.
بردیا: پسر دیگر کوروش که سرنوشتش مبهم است؛ داریوش بزرگ در کتیبه بیستون می‌گوید که او به‌دست برادرش کمبوجیه کشته شد، در حالی که برخی روایت‌ها او را قربانی توطئه‌های درباری می‌دانند.
دو دختر نیز برای کوروش ذکر شده‌اند؛ آتوسا و روکسانا. آتوسا بعدها با داریوش بزرگ ازدواج کرد و مادر خشایارشا، پادشاه نامدار ایران شد.
مرگ و آرامگاه
همان‌گونه که تولد کوروش در هاله‌ای از روایت‌هاست، مرگ او نیز قطعی نیست. بر پایه گزارش‌های هرودوت و کتسیاس، او احتمالاً در حدود ۵۳۰ پیش از میلاد در نبردی با قبایل سکایی یا اقوام شرقی ایران کشته شد؛ البته گزنفون، فیلسوف و مورخ یونانی معتقد است که کوروش مرگ طبیعی داشته است. هرودوت معتقد است که کوروش توسط ملکه تومیریس کشته شده است. فیلمی به نام Tomyris توسط یک کارگردان قزاقستانی در این مورد ساخته شده که با انتقاد شدید ایرانیان همراه شد.
آرامگاه کوروش بنایی ساده اما باشکوه است؛ بر سکویی چندطبقه قرار دارد و توسط یونسکو به عنوان بخشی از میراث جهانی پاسارگاد ثبت شده است. به روایت مورخان، پس از مرگ، پیکر او با جواهرات و سلاح‌هایش در این آرامگاه دفن و پسرش کمبوجیه دوم جانشین او شد.
کروش او هم یک یهودی جنایتکار جنگی بود همانند نتانیاهوی خونخوار سفاک جنایتکار کودک کش و فاسد
که سرانجام به دست ارتش ملکه تامیریس سزای جنایات خویش را دید!