گشتی در حمام نواب تهران؛ لوکیشن فیلم «قیصر»

گزارش روزیاتو از حمامی قاجاری که بازارچه صنایع دستی شد

حمام های سنتی در ایران، بخشی از فرهنگ این مرز و بوم است. بی شک، بخشی از تاریخ ایران زمین را حمام های تاریخ ساز بر ما هویدا می کنند. از فین کاشان که رگ افتخار ایران (امیرکبیر) را زدند تا حمام های شیراز و اصفهان و بسیاری از نقاط کشور که خاطرات بسیاری در خود دارند، برگی از دفتر تاریخ و فرهنگ این کهن دیار را می توان در آن جستجو کرد.

تهران، پایتخت ۲۳۰ ساله ایران، یکی از مقصدهای گردشگری بوده که گوشه هایی از ظرفیت های فرهنگی و هنری کشور در آن قرار دارد و از دنیای حمام های تاریخی، نمونه هایی در خود جای داده که یکی از آن ها، حمام نواب است. گزارش امروز گردشگری روزیاتو، به تهرانگردی پرداخته تا با حمامی تاریخی در جنوب شهر آشنا شویم.

پیش از ادامه بحث توجه شما را به گوشه های از فیلم ماندگار قیصر، ساخته مسعود کیمیایی در سال ۱۳۴۸ شمسی که در حمام نواب و محله عودلاجان فیلمبرداری شده بود دعوت می کنیم.

گذری در بافت قدیم

بافت قدیم پایتخت، فقط در منطقه ای که کاخ گلستان و موزه ملی واقع شده است نیست. تهران، بافت قدیمی بسیاری دارد که هر یک، گویای بخشی از تاریخ و فرهنگ و هنر و سبک زندگی مردمان روزگار نه چندان دور است. یکی از بافت های قدیمی شهر را می توان در اطراف پانزده خرداد جستجو کرد. حمام و آب انبار و بازار، سه عنصر مهم در سبک زندگی مردم در قرون قبل بوده که آثاری از آن در سراسر کشور مشاهده می شود.

در تهران، بازار قدیم که قبلاً در گفتاری به آن پرداختیم، تاریخی جذاب و از نظر معماری، از جمله بازارهای دیدنی کشور است. البته نه به اندازه بازار قزوین و بازار تبریز که بزرگ ترین بازار مسقف ایران به شمار می رود. معمولا در کنار بازارها، حمام و مدرسه و مسجد احداث می شد و به همین خاطر، این سه عنصر، بخشی از سبک زندگی روزانه مردم را تشکیل می داد.

پاتوق مردم قدیم، چه در ایران و چه بسیاری از کشورهای دنیا، در بازار و حمام و قهوه خانه ها بود که فرصتی برای تعامل اقتصادی و فرهنگی و تجاری و گفت و شنودهای روزمره بود. شاید به همین خاطر، بازار و حمام، همواره از معماری تحسین برانگیزی در کشور برخوردار بوده و معمولا با تزئیناتی چون کاشی کاری، نقاشی، کادربندی و دکوراسیون سنتی جذابی همراه می شد.

حمام های تاریخی ایران که نمونه اش را در فین کاشان و سمنان مشاهده می کنیم، بخشی از هویت و فرهنگ این مرز و بوم است که برای حفظ و دوام آن باید همه تلاش کنند و این تنها وظیفه دولت (سازمان میراث فرهنگی ) نیست. امروز شمار معدودی حمام تاریخی در کشور مانده که بعضاً بخاطر افزایش درآمد و رونق کسب و کارش، تغییر کاربری داده شده و به موزه و فروشگاه تبدیل شده اند.

یکی از این حمام های قدیمی، حمام نواب است که یکی از صدها حمام بازمانده از عصر قجر بوده و نگین منطقه ۱۲ شهر تهران به شمار می رود. جایی که امروزه در همان فضای حمام سنتی، بازارچه سنتی از هنر و صنایع دستی کشور برپا شده است.

بازدید از حمام نواب، فواید بسیاری دارد. یکی اینکه با بافت قدیمی و سنتی شهر ری که تا حدودی همچنان آن رویه را حفظ کرده است آشنا می شوید و از تنها حمام بازمانده از عصر قجر این منطقه دیدن می کنید.

دومی، لوکیشن برخی از فیلم های معروف و قدیمی سینمای ایران است که روزگاری، شاهد حضور بزرگان سینمای ایران در قبل و بعد از انقلاب بود را مشاهده خواهید کرد. همچنین، با صنایع دستی نقاط مختلف کشور که در بازارچه صنایع دستی حمام، در معرض دید علاقمندان صنایع دستی قرار گرفته است، آشنا خواهید شد.

بنابراین بازدید از این حمام تاریخی، یک تیر و چند نشان است و می توانید تفریح هنری خوبی در یک آخر هفته سرد زمستانی باشد.

وقتی وارد خیابان پیک دامغانی شوید، عمارتی آجری نظر شما را جلب می کند که بر روی سر در آن با کاشی های آبی و خط نستعلیق نوشته شده است: خانه صنایع دستی و هنر حمام نواب.

پیش از حمام گردی امروز، ویدئو زیر شما را در ۲ دقیقه به تماشای این حمام تاریخی می برد.

حمام نواب: ارمغان سارا سلطان خانوم

برای رفتن به بازارچه حمام  نواب و دیدن یکی از اماکن تاریخی تهران قدیم، اگر خیابان ری را از سمت سه راه امین حضور طی کنید، در نیمه راه این خیابان، دست راست، کوچه ای وجود دارد که به کوچه دردار غربی شهرت دارد. وقتی به انتهای کوچه برسید، بازارچه ای نمایان می شود که طاق فلزی و مغازه های بسیار دارد.

این همان بازارچه حمام نواب است که روزگاری معروف ترین بازارچه تهران بوده و طاق آجریش، زینت منطقه است. این حمام، برای جلوگیری از اتلاف گرما و امکان استفاده از آب قنوات و چشمه های اطراف برای استحمام، پایین تر از سطح زمین ساخته شده است. مصالح به کار رفته در آن شامل آجر و آهک و ساروج و سنگ بود و پس از احداث، برای استحکام بخشی عمارت، از سیمان نیز استفاده گردد.

آنچه در معماری بنا مشهود است، کاربندی و وجود آهک روی سطح بنا است که بسیار محدود بوده و نشان دهنده تزئینات قابل توجه در ان است که نشانگر ذوق هنری معماران عصر قاجار دارد.

همان طور که در بالا گفتیم، حمام ها را معمولاً با کمک نیکوکاران منطقه بنا می کردند و در کنار بازار ساخته می شد. در اینجا نیز، سارا سلطان خاتون و سارا هاجر خاتون که همگی دختران حاج نواب از نوادگان قاجار و سرشناسان محله بودند، نسبت به ساخت حمام اهتمام ورزیدند.

حمامی با بیش از یک هزار متر مربع مساحت که حدود بیست پله از کف بازار پایین تر است و آب آن از قناتی معروف به حاج علیرضا تامین می شد. این حمام قبلاً یک چاله حوض و سه خزینه داشت که چاله حوض آن، از بزرگ ترین چاله حوض های تهران بود.

محله ی عود لاجان، که در محور تاریخی و فرهنگی و تجاری امام زاده یحیی قرار دارد، اکنون نامی شناخته شده برای تهرانگردها بوده و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد. از سال ۱۳۹۰ نیز به عنوان خانه صنایع دستی تهران، تحت نظر سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان تهران قرار دارد.

اگر قصد دارید در فضایی نوستالژیک، به خوردن و آشامیدن مشغول شوید، کافه گردی در حمام نواب را توصیه می کنیم. البته در کنار آن، فرصتی برای آشنایی با جاجیم و گلیم و مینا و خاتم اصفهان و انواع و اقسام دستاوردهای هنری اقلیم ایران برای شما فراهم است و اگر فرصتی برای رفتن به خیابان نجات الهی تهران ندارید، از این فرصت استفاده کنید.

 حمامی که لوکیشن فیلم قیصر شد

اولین چیزی که در بازدید از حمام نواب، جلب توجه می کند، معماری جذاب ان است. این حمام همچون بسیاری از حمام های سنتی کشور، دارای قسمت هایی مانند هشتی است. هشتی، فضای سر پوشیده ای است که به کوچه متصل شده و نه فقط در حمام ها، بلکه در بسیاری از خانه های قدیمی ایران که در تبریز و کاشان و یزد و اصفهان مشاهده می کنیم، دیده می شود.

از جمله دیگر بخش های حمام نواب، باید از سرپینه گفت. جایی که رخت کن حمام بوده و معمولا مسئولی در آن، وظیفه حفاظت از لوازم شخصی مشتریان را بر عهده داشت. گرم خانه، سرویس بهداشتی و خزینه و استخر، از جمله دیگر قسمت های حمام سنتی نواب است.

چاله حوض که قبلا به آن اشاره کردیم، حوض های بزرگی بود که با آب سرد پر شده و برای شنا در آن به خصوص در روزهای گرم تابستان استفاده می شد و البته مخاطبان بسیاری داشت. گفته شده که در تابستان ها، روبروی درب حمام نواب، مملو از جمعیتی می شد که برای فرار از گرمای طاقت فرسای تهران، به این حمام پناه می آورند.

البته در خانه های قدیمی، سرداب و زیر زمین، جایی بود که اهالی خانه، فرصتی برای فرار از گرمای زمستان را پیدا می کردند. به هر حال، حمام نواب و چاله حوض بازی های مشتریانش، داستان های زیادی دارد.

در دوره پلهوی، دربار پهلوی اول از این حمام استفاده می کرد تا اینکه به واسطه حمام دار شدن خانه ها، از میزان متقاضیانش کاهش یافت و متولیات دیگر از عهده مخارج بر نیامده و شهرداری، مالک آن شد. در نقشه های تاریخی تهران، نام حمام به گذر حمام نواب معروف است و گویا کتیبه ای که کنار بنا نصب شده بود، به سرقت رفته است.

مرمت بنا در چند سال اخیر سبب شد تا این حمام تاریخی نزدیک مرکز شهر، همچنان وضعیت خوب گذشته خود را حفظ کرده باشد و یکی از پاتوق نوستالژی گردی های پایتخت نشینان باشد. جایی که هم معماری سنتی دلنشینی دارد و هم امکانات تفریحی خوبی در آن در دسترس است.

یکی از عوامل دوری حمام نواب از تخریب را باید در مقوله صنعت سینما جستجو کرد. جایی که توانست، همچون برخی از خانه های قدیمی نایین و کاشان، لوکیشن فیلم ها و سریال های تلویزیونی شده و به همین خاطر، همواره در کانون توجه قرار گرفت.

فیلم معروف قیصر، ساخته استاد مسعود کیمیایی که یکی از فیلم های مشهور سینمای معاصر ایران است در این محل فیلمبرداری شد. جایی که قیصر، کریم آبمنگل را در آن خلاص کرد. آوازه این فیلم، سبب شهرت حمام نواب شد. البته مدتی هم این حمام به عنوان حمام قیصر شناخته می شد که همین عامل، زمینه توجه به حفظ و مرمت بنا را به دنبال داشت.

چگونه به حمام نواب برویم؟

برای نوستالژی گردی آخر هفته ها، حمام نواب را به شما پیشنهاد می کنیم. جایی که برای عاشقان فیلم و معماری و فرهنگ، خاطرات بسیار دارد. یکی از مقصدهای تهران قدیم را در حمام نواب ببینید. محله عودلاجان شرقی، که در انتهای خیابان شهید محمد رضا ملا باقری واقع شده است، در شمال میدان باغ پسته بوده که کوی بیک دامغانی در آنجا قرار دارد.

اگر خود را به خط یک مترو تهران برسانید و در ایستگاه پانزده خرداد پیاده شوید، هم فرصت کاخ گلستان گردی دارید و هم گشتی در بازار تهران و هم از آنجا، می توانید به سمت عودلاجان ادامه مسیر دهید. از این مجموعه تاریخی تهران می توان از ساعت ۹ تا ۲۰ شب بازدید کرد.

هزینه ای بابت بازدید از شما دریافت نمی شود و میتوانید همانطور که گفتیم، از بازارچه صنایع دستی آن نیز استفاده کنید.

توصیه های روزیاتویی

۱- لوکیشن فیلم قیصر و خانه صنایع دستی تهران، سایت اینترنتی ندارد و ظرفیت های فرهنگی و هنری و تاریخی آن می بایست به زبان های مختلف در اختیار گردشگران داخلی و بین المللی قرار بگیرد.

۲- معرفی این خانه و برنامه هایی که بعضا در آن بر پا می شود (مانند جشنواره ترشی)، از طریق شبکه های اجتماعی به خصوص در اینستاگرام، اطلاع رسانی شود.

۳- یکی از راه های افزایش گردشگر حمام نواب، اطلاع رسانی ویدئویی آن در شبکه های اجتماعی ویدئو محور مانند یوتیوب و آپارات است.

۴- همان طور که قبلا هم در سرویس گردشگری روزیاتو اشاره کردیم، یکی از راه های افزایش گردشگری شهری هموطنان، همکاری خانه سینما با فعالان گردشگری ایران در جهت گردش سینمایی در لوکیشن های معروف سینما و تلویزیون کشور است. این ظرفیت را خانه سینما با سازمان گردشگری تهران، برای نوستالژی گردی در تهران قدیم، فعال کند.

۵- ایام نوروز، حمام نواب شهر ری، مملو از گردشگر می شود که فرصت خوبی برای معرفی ظرفیت های ناب صنایع دستی ایران در این منطقه است. اطلاع رسانی چند زبانه با همکاری NGO هم میتواند ایده خوبی باشد.

۶- معرفی ظرفیت های گردشگری تهران، توسط روابط عمومی شهرداری و سازمان فرهنگی و هنری این مجموعه با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری تهران در مکان های مذهبی و مهم شهر، در دستور کار قرار بگیرد.

۷- لوکیشن گردی، ظرفیت گردشگری فوق العاده ای است که عاشقان صنعت سینما را با ظرفیت های گردشگری کشور آشنا می کند و می تواند راهکاری برای توسعه گردشگری شهری باشد.

۸- صندوق حمایت از ابنیه تاریخی کشور، از برنامه های مختلف برای دریافت کمک های نقدی هموطنان فرهنگ دوست برای تسریع روند بازسازی و مرمت آثار تاریخی در خطر کشور استفاده کند.

۹- شهرداری تهران بیش از ۱۲ میلیارد ریال برای مرمت و بازسازی این اثر تاریخی عصر قجر هزینه کرده است که حمایت های مردمی نیز می تواند به بقای آن کمک کند. نیکوکاری در عرصه تاریخی نیز باید جدی گرفته شود.