چرا اکثر کشتی های تجاری جهان از پرچم پاناما به عنوان پرچم مصلحتی استفاده می کنند؟

دولت پاناما اعلام کرده است که مقررات مربوط به استفاده از پرچم این کشور در زمینه کشتیرانی موسوم به «پرچم مصلحتی» (Flags of Convenience) را دشوارتر کرده و به خاطر نقض تحریم های بین المللی از سال ۱۳۹۸ اعلام کرد که دیگر به ایران اجازه استفاده از پرچم پاناما در کشتی هایش را نخواهد داد. اما پرچم مصلحتی چیست و چرا کشورهای دیگر جهان به جای استفاده از پرچم پاناما از پرچم کشور خودشان استفاده نمی کنند.

پاناما کشور کوچکی با جمعیتی تنها ۳ میلیون نفری است که بزرگ ترین ناوگان کشتیرانی جهان را دارد، بزرگ تر از مجموع ناوگان های دریایی ایالات متحده و چین. به لطف موقعت مکانی و شکل باریک این کشور، پاناما جایگاه نگهبان یکی از مهم ترین مسیرهای تجارت دریایی جهان را در اختیار دارد که اقیانوس آرام را به اقیانوس های آتلانتیک متصل می کند. برای بیش از صد سال، کانال پاناما مسیری میان بر و کوتاه برای کشتی هایی بوده که می خواسته اند از قدم گذاشتن در مسیر طولانی و خطرناک کیپ هورن (Cape Horn) دوری کنند. این کانال ۷۷ کیلومتری که یکی از هفت عجایب دنیای مدرن است، دارای یک مهندسی ویژه است که سالانه ۱۴۰۰۰ کشتی را در سیستم قفل پیچیده اش راهنمایی می کند. بسیاری از این کشتی های با پرچم پاناما به عنوان پرچم مصلحتی مسافرت می کنند در حالی که این کشور خود تاریخچه دریانوردی بسیار خلاصه ای دارد.

اکثر کشتی های تجاری که پرچم پاناما را حمل می کنند به مالکان خارجی غیرپانامایی تعلق دارند که می خواهند از قوانین سختگیرانه دریایی کشورهای متبوعشان فرار کنند. پاناما از سیاست دریایی موسوم به رجیستری آزاد برخوردار است. پرچم این کشور باعث می شود ثبت کشتی ها آسان تر و اغلب به صورت آنلاین امکان پذیرتر بوده و نیروی کار خارجی ارزان قیمت تری نیز در دسترس باشد. همچنین مالکان خارجی کشتی هایی که پرچم پاناما را حمل می کنند نیازی به پرداخت مالیات بر درآمد نیستند. حدود ۸,۶۰۰ کشتی تجاری با پرچم پاناما سفر می کنند در حالی که تنها ۳,۴۰۰ کشتی با پرچم ایالات متحد و ۳,۷۰۰ کشتی با پرچم چین مشغول گشت و گذار در دریاها هستند. بر اساس قوانین بین المللی، هر کشتی تجاری باید با نام یک کشور ثبت شود که به آن کشور پرچم گفته می شود.

بدین ترتیب سیستم قضایی کشوری که پرچم آن در کشتی به اهتزاز درآمده و با آن ثبت شده است، بر آن کشتی حاکمیت خواهد داشت. همچنین سیستم قضایی همان کشور مسئول بررسی ایمنی کشتی برای سفر و شرایط کاری خدمه آن خواهد بود. رجیستری های باز گاهی اوقات با عنوان پرچم مصلحتی شناخته می شوند که از ابتدای پیدایش جنجال آفرین بوده است. اولین کشتی های تجاری که در پاناما به ثبت رسیده مربوط به سال ۱۹۲۲ و دو کشتی مسافربری آمریکای است که در دوران ممنوعیت مشروبات الکلی در ایالات متحده، می خواستند برای مسافران خود مشروبات الکلی سرو کنند. پس از این ابتکار بود که مالکان کشتی ها به منظور فرار از پرداخت دستمزدهای سنگین و بهبود شرایط کاری موجود در قوانین قضایی ایالات متحده، این رویه را در پیش گرفتند.

بعد از جنگ جهانی دوم، مالکان کشتی های آمریکایی که می خواستند نظارت کمتری بر آن ها باشد، بیش از پیش کشتی های خود را به نام پاناما ثبت کرده در حالی که همتایان اروپایی شان برای فرار از مالیات های سنگین به تعویض پرچم روی آوردند. تقاضای برای رجیستری آزاد به شدت افزایش یافته و دیگر کشورهای در حال توسعه نیز سیستم خاص خود را راه اندازی کردند. ایالات متحده از سیستم ثبت لیبریا برای ایجاد ناوگانی از کشتی های بی طرف در دوران جنگ سرد استفاده کرد. پاناما اکنون بزرگ ترین فهرست ثبت شده کشتی های در جهان را داشته و بعد از آن لیبریا، جزایر مارشال، هنگ کنگ و سنگاپور قرار دارند. سال گذشته، تقریباً سه چهارم ناوگان های دریایی جهان تحت پرچم کشوری غیر از کشور خودشان ثبت شده بودند. این سیستم ثبت برای پاناما بسیار درآمد زا بوده و در مجمو بیش از نیم میلیارد دلار در  زمینه هزینه ها، خدمات و مالیات برای این کشور عایدی داشته است. با این وجود، منتقدان این سیستم به ساده بودن مخفی کردن هویت واقعی مالک کشتی و عدم امکان اعمال قوانین و دستورالعمل ها در این سیستم اشاره می کنند.

صنعت کشتی رانی یک صنعت بسیار بزرگ است و تنها در ۲۰ سال اخیر، حجم ناوگان دریایی بین المللی ۲۵۰ درصد رشد داشته است. در ابتدای سال ۲۰۲۰ بیش از ۶۱,۱۰۰ کشتی تجاری بزرگ در جهان وجود داشته که اکثر آن ها کشتی های باری اقیانوس پیما، کشتی های کانتینربر و نفتکش ها بوده اند. در حالی که تعداد این کشتی ها در حدود همان ۶۰,۰۰۰ فروند ثابت باقی مانده اند، این سایز کشتی هاست که همواره رو به افزایش بوده است. ۵۰ درصد از کشتی های کنونی جهان تنها در سه کشور پاناما، لیبریا و جزایر مارشال به ثبت رسیده اند. در حالیکه با اضافه شدن کشورهای هنگ کنگ، سنگاپور و مالت، این عدد به ۷۰ درصد می رسد. بدین ترتیب این کشورها همانند اوپک یک کارتل قوی تشکیل داده اند که کنترل صنعت دریانوردی را در دست دارند. با ثبت شدن کشتی های در این کشورهای ساحلی، این کشور پرچم ها هستند که استانداردهایی که کشتی ها باید با آن ها سنجیده شوند را تعیین می کنند.

لوییس فورتو، نماینده فدراسیون بین المللی کارگران سیستم حمل و نقل در پاناما می گوید که این کشور چشم هایش را به روی «مسئولیت هایش بسته است تا بتواند کشتی های بیشتری را ثبت کند». این فدراسیون از سلا ۱۹۵۸ میلادی تاکنون کمپینی را علیه قانون پرچم مصلحتی راه ااندازی کرده است و می گوید که رجیستری پاناما از برخی کشورهای دیگر در زمینه ایمنی بهتر است اما در زمینه هایی مانند نظارت، بررسی حوادث و کمک به خدمه بسیار ناکارآمد عمل می کند. دو سال پیش، آقای فورتو به تحقیق در مورد یک ملوان زن ۲۲ ساله پرداخت که در اولین سفر دریایی اش به داخل یک دستگاه افتاده و کشته شده بود، دستگاهی که بر اساس گزارش ها دچار مشکل و نقص بوده است.

این کشتی در ادامه به جای اینکه بر اساس قوانین به نزدیک ترین بندر مراجعه کند، جنازه خدمه مذکور را در فریزر قرار داده و بیش از دو هفته دیگر به سفر دریایی خود بدون پهلو گرفتن ادامه داده است. بر اساس قوانین بین المللی، کشورهای ثبت کننده کشتی ها باید بر این کشتی ها نظارت داشته، قوانین بین المللی در این زمینه را رعایت کرده و در زمینه حوادث و فساد در این کشتی ها تحقیق کنند اما منتقدان می گویند که کشور پاناما در تمامی این حوزه ها سهل انگاری می کند. به همین دلیل است که حوادث مرتبط با کشتی های دارای پرچم پاناما بسیار بالا است.

باور عمومی بر این است که اقتصاد جهانی می تواند شوک ناشی از ممنوعیت پرچم مصلحتی و افزایش هزینه هایی که در پی خواهد داشت را تاب بیاورد. در صورت اعمال این قانون، هزینه های حمل و نقل دریایی افزایش یافته اما رقابت آزاد شرایط کنونی بازار را تغییر خواهد داد. با این وجود بسیاری بر این باورند که سیستم پرچم مصلحتی به این زودی ها از بین نخواهد رفت.